Mạng xã hội và Dopamine: Khi não bộ trở thành con tin của thuật toán

 

Tóm tắt

Dopamine – chất dẫn truyền thần kinh trung tâm của hệ thống phần thưởng – đang bị khai thác một cách tối đa bởi các nền tảng mạng xã hội. Bài viết này phân tích mối liên hệ sinh học giữa dopamine và hành vi sử dụng mạng xã hội dưới góc nhìn nội tiết học, thần kinh học và hành vi học. Từ đó, đưa ra các cảnh báo và hướng đi khả thi nhằm tái thiết lập lại cân bằng hành vi số trong thời đại siêu kết nối.

I. Mở đầu: Khi cái “like” điều khiển hành vi

Trong buổi chiều tĩnh lặng, một sinh viên y năm thứ ba mở điện thoại chỉ để “lướt một chút”, nhưng khi ngẩng lên, hai giờ đã trôi qua. Câu chuyện ấy không còn là ngoại lệ. Chúng ta đang sống trong một thời đại mà mỗi cú chạm vào màn hình là một phát súng nhẹ vào vùng não tưởng thưởng – và kẻ bóp cò chính là… dopamine.

II. Dopamine – Đồng tiền tệ của phần thưởng thần kinh

Dopamine không chỉ là “hormone hạnh phúc” như nhiều người vẫn lầm tưởng. Thực chất, nó là chất dẫn truyền thần kinh điều phối động lực, khao khát, và hành vi tìm kiếm phần thưởng. Được tổng hợp từ tyrosine qua L-DOPA, dopamine được phóng thích từ vùng Ventral Tegmental Area (VTA) và truyền tín hiệu đến Nucleus Accumbens (NAc) – vùng não được mệnh danh là “trung tâm phần thưởng” [1].

Khác với serotonin – vốn mang lại sự mãn nguyện – dopamine tạo ra cảm giác “cần làm điều đó lần nữa” [1].

III. Mạng xã hội – Cỗ máy phát dopamine nhân tạo

Các nền tảng mạng xã hội, về bản chất, được thiết kế giống như… máy đánh bạc thần kinh. Mỗi khi có một lượt thích, một bình luận, hay một thông báo hiện lên, vùng tưởng thưởng trong não lại “sáng đèn” [2].

Không phải mọi tương tác đều tạo dopamine như nhau. Yếu tố bất định – phần thưởng biến thiên (variable reward) – chính là bí mật. Khi người dùng không thể đoán trước lúc nào sẽ nhận được phần thưởng (một like, một tin nhắn, một lượt chia sẻ), họ càng “nghiện” hành vi chờ đợi đó [2].

IV. Não bộ trả giá như thế nào?

1. Tái lập ngưỡng dopamine

Khi tiếp xúc thường xuyên với các “micro-hit dopamine”, não bắt đầu mất nhạy cảm. Điều này buộc người dùng phải lướt nhiều hơn, nhận nhiều tương tác hơn để đạt cảm giác như cũ – hiện tượng tương tự nghiện ma túy nhẹ [1][2].

2. Suy giảm điều hành não trước trán

Vùng vỏ não trước trán – phụ trách kiểm soát hành vi, tự kiềm chế và ra quyết định – bị “cắt sóng” khi dopamine liên tục xung kích. Hệ quả là tăng xung động, giảm chú ý, rối loạn cảm xúc – đặc biệt ở thanh thiếu niên [3].

3. Anhedonia xã hội

Dần dần, não bộ thích nghi với “phần thưởng kỹ thuật số” và trở nên thờ ơ với phần thưởng thực tế như tương tác ngoài đời thật, thành tựu học thuật hay kết nối cảm xúc chân thật [3].

V. Giải pháp: Detox dopamine và thiết kế lại trải nghiệm

1. Giáo dục dopamine học

Giới trẻ cần được học về dopamine như học về tim mạch – bởi đây là “hệ thống tuần hoàn cảm xúc” của não bộ. Hiểu dopamine là bước đầu để giành lại quyền điều khiển hành vi.

2. Digital fasting

Các nghiên cứu chỉ ra rằng cắt mạng xã hội 3 ngày có thể giúp khôi phục mức dopamine nền [3]. Việc thực hành “nhịn mạng” định kỳ – tương tự như intermittent fasting – đem lại lợi ích rõ rệt cho sức khỏe tâm thần.

3. Thiết kế mạng xã hội có đạo đức

Các nền tảng cần điều chỉnh thuật toán không nhằm tối đa hóa “thời gian trên màn hình” mà hướng đến chất lượng tương tác, giảm thiểu yếu tố phần thưởng biến thiên và kiểm soát số lượng thông báo [2][3].

VI. Kết luận: Quản lý dopamine để làm chủ thời đại số

Dopamine không phải là kẻ xấu. Nó là ngọn lửa của động lực, của khám phá và phát triển cá nhân. Nhưng nếu để các nền tảng công nghệ giữ diêm, chúng ta sẽ sớm trở thành những con thiêu thân cảm xúc.

Là một chuyên gia nội tiết học, tôi tin rằng: hiểu dopamine chính là hiểu chính mình. Và kiểm soát dopamine là bước đầu tiên để tự do trong thời đại siêu kết nối.

Tài liệu tham khảo 

[1] Volkow, N. D., Wang, G. J., Tomasi, D., & Baler, R. D. (2019). The addictive brain: Why drugs and behaviors hijack our reward circuitry. Nature Neuroscience, 22(4), 499–504.

[2] Andreassen, C. S., Torsheim, T., Brunborg, G. S., & Pallesen, S. (2012). Development of a Facebook addiction scale. Psychological Reports, 110(2), 501–517.

[3] Smith, S. M., Saez, I., & Delgado, M. R. (2021). Digital media and youth mental health: The role of dopamine. JAMA Pediatrics, 175(5), 471–478.