I. Mở đầu

 Trong thập kỷ gần đây, béo phì ở trẻ vị thành niên đã trở thành một vấn đề y tế công cộng mang tính toàn cầu. Đây không chỉ là một tình trạng rối loạn chuyển hóa, mà còn là một mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe thể chất, tinh thần và sự phát triển toàn diện của thế hệ trẻ. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tỷ lệ trẻ em và thanh thiếu niên bị thừa cân hoặc béo phì đã tăng gấp 10 lần trong vòng 40 năm qua [1].

 Tại Việt Nam, theo Viện Dinh dưỡng Quốc gia, tỷ lệ béo phì ở trẻ em thành thị đã vượt ngưỡng 20% ở một số khu vực [2]. Lối sống thụ động, ăn nhiều thức ăn nhanh, và sử dụng thiết bị điện tử quá mức – đang góp phần đẩy nhanh “đại dịch” béo phì. Điều đáng lo ngại là tình trạng này không chỉ xảy ra ở thành thị mà đã lan dần về khu vực nông thôn do quá trình đô thị hóa nhanh chóng.

II. Nguyên nhân của tình trạng béo phì ở tuổi vị thành niên

1. Biến đổi nội tiết tố ở tuổi dậy thì

• Giai đoạn dậy thì đặc trưng bởi sự thay đổi mạnh mẽ của các hormone sinh dục và chuyển hóa như estrogen, testosterone, insulin và leptin.

• Ở bé gái, estrogen tăng cao có thể kích thích tích tụ mỡ dưới da, đặc biệt tại hông, đùi và ngực – phản ánh sự phát triển giới tính thứ cấp [3].

• Dao động insulin trong tuổi dậy thì có thể gây giảm độ nhạy insulin, dẫn đến đề kháng insulin – một tình trạng làm tăng tích trữ mỡ bụng và nguy cơ mắc đái tháo đường type 2 [4].

• Đồng thời, kháng leptin (hormone điều chỉnh cảm giác no) có thể xuất hiện, khiến trẻ ăn nhiều hơn bình thường mà không cảm thấy no, làm dư thừa năng lượng và tích mỡ [5].

2. Nhu cầu năng lượng tăng cao nhưng mất cân bằng tiêu hao

• Tuổi dậy thì là giai đoạn có tốc độ tăng trưởng nhanh về chiều cao, khối cơ và chức năng sinh sản.

• Dù nhu cầu calo cao hơn, nhưng nếu lượng calo nạp vào vượt quá mức cần thiết và không được đốt cháy qua vận động, sẽ dẫn đến tích mỡ.

• Thực tế, chế độ ăn của nhiều trẻ hiện nay lại giàu đường, chất béo, thức ăn nhanh, nhưng lại nghèo vi chất, chất xơ và protein, điều này dễ gây tăng cân mất kiểm soát [6].

3. Giảm hoạt động thể chất do lối sống hiện đại

• Việc lạm dụng thiết bị điện tử (điện thoại, máy tính, TV) khiến thời gian ngồi lâu tăng lên rõ rệt.

• Điều này kéo theo giảm vận động thể lực, giảm tiêu hao năng lượng nền, góp phần tạo nên tình trạng dư năng lượng và tăng tích lũy mỡ [7].

• Thậm chí, việc sử dụng thiết bị này còn liên quan đến ăn vặt trong khi ngồi xem, làm gia tăng lượng calo nạp vào.

4. Tâm lý bất ổn và hành vi ăn uống theo cảm xúc

• Tuổi dậy thì là giai đoạn tâm sinh lý dao động mạnh, đi kèm với áp lực học hành, kỳ vọng từ cha mẹ và xã hội.
• Nhiều trẻ trải qua stress, lo âu và phản ứng bằng cách ăn uống để tự làm dịu cảm xúc (emotional eating).
• Lâu dài, trẻ có thể hình thành rối loạn ăn uống kiểu binge eating – ăn nhiều mất kiểm soát, không cảm giác no, rồi sau đó thấy tội lỗi [8].

III. Hậu quả nghiêm trọng đối với sức khỏe

• Tác động thể chất: Béo phì ở tuổi dậy thì làm tăng nguy cơ mắc các bệnh mạn tính như đái tháo đường type 2, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu, bệnh tim mạch và hội chứng chuyển hóa [9]. Ngoài ra, ở bé gái, tình trạng này còn liên quan đến rối loạn chu kỳ kinh nguyệt và hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS). Ở bé trai, làm giảm phát triển cơ bắp và chức năng sinh dục do ảnh hưởng đến hormone testosterone.
• Tác động tâm lý – xã hội: Trẻ bị béo phì dễ bị trêu chọc, bắt nạt và kỳ thị, dẫn đến tăng lo âu trầm cảm và rối loạn hành vi [10]. Những ảnh hưởng này kéo dài có thể làm giảm hiệu quả học tập và chất lượng cuộc sống.

IV. Giải pháp từ cộng đồng

• Gia đình giữ vai trò then chốt trong việc hình thành thói quen ăn uống và vận động từ sớm.
• Nhà trường cần tích hợp giáo dục sức khỏe, tổ chức hoạt động thể chất thường xuyên và kiểm soát thực phẩm trong trường học.
• Ngành y tế nên đẩy mạnh công tác tầm soát, phát hiện sớm và tư vấn dinh dưỡng học đường.
• Chính sách công cần hỗ trợ qua việc đánh thuế nước ngọt, quảng bá việc ăn uống lành mạnh góp phần ứng phó hiệu quả với vấn đề béo phì trong bối cảnh hiện nay. [10].

V. KẾT LUẬN                           

Béo phì ở trẻ vị thành niên không còn là vấn đề của riêng gia đình hay nhà trường, mà là bài toán của toàn xã hội. Nếu không có những hành động quyết liệt ngay từ hôm nay, chúng ta sẽ đối mặt với một thế hệ trẻ mang trong mình gánh nặng bệnh tật sớm và kéo dài. Đã đến lúc cộng đồng cần nhận thức đúng và hành động thiết thực vì một tương lai khỏe mạnh hơn.

❓Câu hỏi thảo luận

           Chúng ta nên ưu tiên điều gì trước trong phòng chống béo phì đối với trẻ em: thay đổi từ gia đình, cải cách thực phẩm học đường, hay chính sách y tế cộng đồng? Vì sao?

📚 Tài liệu tham khảo

1. WHO et al. (2017). Ending Childhood Obesity. Geneva: World Health Organization.

2. Viện Dinh dưỡng Quốc gia (2021). Tổng điều tra dinh dưỡng quốc gia.

3. Rosenfield, R. L., & Cooke, D. W. (2014). Normal and abnormal puberty. In Sperling Pediatric Endocrinology (pp. 540–582).

4. Jeffery, A. N., Metcalf, B. S., Hosking, J., & Wilkin, T. J. (2016). Age before stage: insulin resistance rises before the onset of puberty. Pediatric Diabetes, 17(7), 470–476.

5. Myers, M. G., Leibel, R. L., Seeley, R. J., & Schwartz, M. W. (2010). Obesity and leptin resistance: distinguishing cause from effect. Trends in Endocrinology & Metabolism, 21(11), 643–651.

6. Lobstein, T., Jackson-Leach, R., Moodie, M. L., et al. (2015). Child and adolescent obesity: part of a bigger picture. The Lancet, 385(9986), 2510–2520.

7. Sahoo, K., Sahoo, B., Choudhury, A. K., et al. (2015). Childhood obesity: causes and consequences. Journal of Family Medicine and Primary Care, 4(2), 187–192.

8. WHO (2020). Guidelines on physical activity and sedentary behaviour.

9. Puhl, R. M., & Latner, J. D. (2007). Stigma, obesity, and the health of the nation’s children. Psychological Bulletin, 133(4), 557–580.

10. World Bank (2022). Obesity: Health and Economic Consequences of an Escalating Global Challenge.