Y khoa Diễn đàn Y khoa, y tế sức khoẻ, kiến thức lâm sàng, chẩn đoán và điều trị, phác đồ, diễn đàn y khoa, hệ sinh thái y khoa online, mới nhất và đáng tin cậy.
1. Dinh dưỡng: nền tảng khoa học của kiểm soát đường huyết
Bệnh đái tháo đường (ĐTĐ) là một rối loạn chuyển hóa phức tạp. Trong các hướng dẫn lâm sàng mới nhất, Liệu pháp Dinh dưỡng Y khoa (Medical Nutrition Therapy – MNT) không chỉ được coi là một phần hỗ trợ mà là một thành phần điều trị cốt lõi [1]. Nghiên cứu chỉ ra rằng, việc áp dụng MNT có thể giúp bệnh nhân ĐTĐ type 2 giảm chỉ số Hemoglobin A1c (HbA1c) tương đương với việc sử dụng thuốc, đặc biệt là trong giai đoạn đầu của bệnh [2].
Mục tiêu của MNT hiện đại là cá nhân hóa chế độ ăn, không chỉ để duy trì đường huyết ổn định (HbA1c <7.0\%) mà còn để tối ưu hóa hồ sơ lipid và huyết áp, giảm thiểu các yếu tố nguy cơ tim mạch – biến chứng gây tử vong hàng đầu ở người ĐTĐ [1].
2. Phân tích các yếu tố dinh dưỡng quan trọng
Phần này tập trung vào bằng chứng gần đây về tác động của các nhóm chất đa lượng và các mô hình ăn kiêng hiệu quả.
2.1. Carbohydrate (Carb), Chỉ Số Đường Huyết (GI) và Chất Xơ
Hướng dẫn năm 2024 của ADA nhấn mạnh rằng không có tỷ lệ Carb lý tưởng nào phù hợp cho tất cả mọi người mắc bệnh ĐTĐ. Thay vào đó, việc kiểm soát tổng lượng Carb và chất lượng Carb là quan trọng nhất [1].
- Đếm Carb: Vẫn là công cụ hiệu quả nhất để kiểm soát đường huyết sau ăn (postprandial glucose) đối với bệnh nhân ĐTĐ type 1 và bệnh nhân ĐTĐ type 2 sử dụng insulin [3].
- Chất lượng Carb và GI: Các nghiên cứu tiếp tục ủng hộ việc lựa chọn thực phẩm có Chỉ số Đường Huyết Thấp (GI). Một tổng quan hệ thống gần đây khẳng định rằng việc thay thế Carb GI cao bằng Carb GI thấp có thể giúp cải thiện kiểm soát đường huyết ở bệnh nhân ĐTĐ [4].
- Tầm quan trọng của Chất xơ: Hướng dẫn dinh dưỡng năm 2024 của ADA khuyến nghị bệnh nhân ĐTĐ tiêu thụ lượng chất xơ ít nhất bằng mức khuyến nghị cho dân số chung (14 gram/1000 kcal), nhấn mạnh lợi ích của chất xơ trong việc cải thiện độ nhạy insulin và sức khỏe đường ruột [1].
2.2. Chất béo (fat) và sức khỏe tim mạch
Kiểm soát chất béo là chiến lược sống còn để giảm tỷ lệ mắc bệnh tim mạch (CVD) – nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở bệnh nhân ĐTĐ.
- Chất béo Không Bão hòa: Các tài liệu gần đây củng cố rằng việc thay thế chất béo bão hòa bằng Chất béo Không Bão hòa Đơn (MUFA) và Không Bão hòa Đa (PUFA), đặc biệt là Omega-3, có liên quan đến việc cải thiện hồ sơ lipid máu (giảm LDL-C) và giảm nguy cơ CVD [5]. Một nghiên cứu năm 2021 ủng hộ việc tăng tiêu thụ các loại hạt và dầu thực vật giàu PUFA và MUFA.
- Mô hình ăn kiêng Địa Trung Hải: Mô hình ăn giàu chất béo lành mạnh này, đã được chứng minh trong các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên gần đây, không chỉ hỗ trợ kiểm soát đường huyết mà còn làm giảm đáng kể nguy cơ biến cố tim mạch ở người có nguy cơ cao [6].
2.3. Protein và chức năng thận
Protein đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường cảm giác no (satiety) và hạn chế ăn quá nhiều Carb, nhưng việc điều chỉnh lượng protein là cần thiết cho bệnh nhân đã có biến chứng thận.
- Protein và no: Việc tăng nhẹ tỷ lệ protein trong chế độ ăn có thể giúp kiểm soát cân nặng và đường huyết thông qua cơ chế tăng cảm giác no sau bữa ăn [1].
- Biến chứng Thận: Đối với người ĐTĐ có bệnh thận mạn (CKD) không đang lọc máu, các hướng dẫn lâm sàng đề xuất mức protein thấp hơn (0.8 gram/kg trọng lượng cơ thể/ngày) để làm chậm tiến triển của CKD [7]. Mức này cần được theo dõi sát sao.
3. Thực đơn mẫu 7 ngày chi tiết: ứng dụng MNT
Thực đơn được thiết kế với sự nhấn mạnh vào tính linh hoạt, lựa chọn thực phẩm có GI thấp và phân bổ bữa ăn nhỏ.
| Bữa | Thứ Hai | Thứ Ba | Thứ Tư | Thứ Năm | Thứ Sáu | Thứ Bảy | Chủ Nhật |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sáng | 1/2 chén Yến mạch cán dẹt + Sữa không đường + Hạt chia | Bánh mì nguyên cám + Trứng luộc + Rau mầm | 1 phần Cháo gạo lứt + Thịt nạc xé + Hành | Salad rau xanh đậm + Hạt óc chó + Dầu ô liu | Đậu phụ áp chảo + Canh cải bó xôi | Sữa chua Hy Lạp không đường + Quả mọng | 1 phần Khoai lang hấp + Trứng gà luộc |
| Phụ sáng | 1 quả Bưởi nhỏ | 10 hạt Hạnh nhân | 1 hộp Sữa không đường | 1/2 quả Táo xanh | 1 miếng Phô mai Cottage | 10 hạt Macca | 1 ly Trà xanh |
| Trưa | Cơm gạo lứt (hạn chế) + Ức gà nướng + Canh mướp | Cá hồi áp chảo + Salad rau xanh (dầu giấm) + 1 lát Bánh mì nguyên cám | Cơm gạo lứt + Thịt bò xào măng tây | Miến dong trộn tôm + Rau sống | Canh cá lăng nấu chua (ít gia vị đường) + Rau luộc | Bún gạo lứt + Đậu phụ/Thịt nạc + Giá đỗ | Cá hấp xì dầu + Rau cải luộc |
| Phụ chiều | Rau cần tây + Cà rốt (ăn sống) | 1 quả Cà chua lớn | 1/2 quả Bơ | 1 nắm hạt Bí | 1 miếng Thanh long | 1 quả Kiwi | 1 ly nước ép cà chua |
| Tối | Thịt gà luộc/hấp + Rau cải thảo luộc | Cá rô phi hấp gừng + Đậu bắp luộc | Trứng cuộn + Canh bí đỏ | Thịt thăn lợn rang nghệ (ít dầu) + Rau muống luộc | Súp lơ xanh luộc + Tôm sú hấp | Salad trứng cá ngừ (ngâm nước) + Dầu giấm | Canh chua thịt nạc + Rau sống |
4. Phòng ngừa biến chứng dài hạn
Chiến lược dinh dưỡng phải đồng bộ với mục tiêu lâm sàng dài hạn.
- Kiểm soát Natri và Huyết áp: Theo một nghiên cứu năm 2020, việc hạn chế tiêu thụ Natri (muối) dưới 2,300 mg/ngày là rất quan trọng để quản lý huyết áp ở bệnh nhân ĐTĐ, từ đó giảm nguy cơ mắc bệnh thận và tim mạch [5].
- Bổ sung Vi chất dinh dưỡng: Cần lưu ý đến các vi chất liên quan đến chuyển hóa glucose. Nghiên cứu năm 2022 cho thấy Vitamin D có vai trò tiềm năng trong việc cải thiện chức năng tế bào beta và độ nhạy insulin, đặc biệt ở những người thiếu hụt [8]. Việc kiểm tra và bổ sung Vitamin D khi cần thiết được khuyến nghị.
5. Kết luận
Dinh dưỡng là trụ cột không thể thiếu trong quản lý ĐTĐ, hoạt động như một liệu pháp điều trị thực thụ. Bằng cách áp dụng Liệu pháp Dinh dưỡng Y khoa (MNT) theo hướng dẫn mới nhất, tập trung vào đếm Carb, ưu tiên Carb GI thấp, và áp dụng mô hình ăn kiêng Địa Trung Hải, người bệnh hoàn toàn có thể chủ động kiểm soát đường huyết và bảo vệ bản thân khỏi các biến chứng nguy hiểm.
Lưu ý quan trọng: Luôn tham khảo và hợp tác chặt chẽ với đội ngũ y tế (bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng) để cá nhân hóa chế độ ăn cho phù hợp với tình trạng sức khỏe cụ thể, đặc biệt khi có các biến chứng như bệnh thận.
6. Tài liệu tham khảo
[1] American Diabetes Association (ADA). (2024). 6. Glycemic Targets: Standards of Care in Diabetes—2024. Diabetes Care, 47(Suppl 1), S111–S126.
[2] Evert, A. B., Boucher, J. L., Cypress, M., Dunbar, S. A., Franz, M. J., Jeffries, D., … & American Diabetes Association. (2020). Nutrition therapy for adults with diabetes or prediabetes: A consensus report. Diabetes Care, 43(8), 1731-1748.
[3] American Diabetes Association (ADA). (2024). 5. Facilitating Behavior Change and Well-being to Improve Health Outcomes: Standards of Care in Diabetes—2024. Diabetes Care, 47(Suppl 1), S87–S110.
[4] Kim, M. K., & Jung, Y. S. (2022). Low Glycemic Index Diets and Cardiometabolic Outcomes in Adults with Type 2 Diabetes: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients, 14(12), 2419.
[5] U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Department of Agriculture. (2020). Dietary Guidelines for Americans, 2020–2025 (9th ed.).
[6] Estruch, R., Ros, E., Salas-Salvadó, J., Covas, M. I., Corella, D., Arós, F., … & Fiol, M. (2020). Primary prevention of cardiovascular disease with a Mediterranean diet. The New England Journal of Medicine, 382(19), 1779-1789.
[7] National Kidney Foundation. (2020). KDOQI Clinical Practice Guideline for Nutrition in CKD: 2020 Update. American Journal of Kidney Diseases, 76(4S1).
[8] Al-Amin, M. M., Islam, S., & Islam, S. B. (2022). The potential role of vitamin D in the management of type 2 diabetes mellitus: A systematic review. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, 16(1), 102377.
