Tác giả: Phạm Văn Hòa

Cây Mã Đề, với tên khoa học là Plantago asiatica L., không chỉ là một loài cây mọc hoang dại ven đường, bờ ruộng mà còn là một kho tàng dược liệu quý giá được cha ông ta tin dùng từ bao đời nay. Trong Đông y, mã đề có vị ngọt, tính hàn, quy vào các kinh Can, Thận, Bàng quang, có tác dụng lợi tiểu, thanh nhiệt, tiêu viêm, chỉ khái, trừ đàm.

Công dụng tuyệt vời của Cây Mã Đề đối với sức khỏe

Mã đề mang đến nhiều lợi ích sức khỏe đáng chú ý, được khoa học hiện đại và y học cổ truyền chứng minh:

• Lợi tiểu, giải độc: Đây là công dụng nổi bật nhất của mã đề. Các hoạt chất trong cây giúp tăng cường chức năng lọc của thận, thúc đẩy quá trình bài tiết nước tiểu, từ đó giúp cơ thể loại bỏ các chất độc hại, giảm phù nề.
• Hỗ trợ điều trị các bệnh về đường tiết niệu: Nhờ tính lợi tiểu và kháng viêm, mã đề thường được dùng trong các bài thuốc hỗ trợ điều trị viêm đường tiết niệu, sỏi thận, tiểu buốt, tiểu rắt.
• Giảm ho, long đờm: Mã đề có tác dụng làm dịu cổ họng, giảm kích ứng, loãng đờm và giúp tống đờm ra ngoài dễ dàng hơn. Đây là một phương thuốc tự nhiên hiệu quả cho các chứng ho khan, ho có đờm.
• Hỗ trợ tiêu hóa: Chất xơ trong mã đề giúp nhuận tràng, giảm táo bón và hỗ trợ hệ tiêu hóa khỏe mạnh.
• Kháng viêm, giảm đau: Một số nghiên cứu cho thấy mã đề có khả năng kháng viêm và giảm đau nhẹ, có thể được dùng ngoài da để giảm sưng tấy do côn trùng đốt hoặc các vết thương nhỏ.
• Hạ huyết áp: Các hoạt chất trong mã đề có thể giúp giãn mạch máu, từ đó góp phần hạ huyết áp ở những người có huyết áp cao.
• Tốt cho gan: Mã đề có khả năng bảo vệ tế bào gan, giúp tăng cường chức năng gan và hỗ trợ giải độc gan.

Trong nghiên cứu trên tế bào ung thư gan, thành phần plantamajoside – có trong toàn cây Mã đề, ở liều 100 µg/ml có tác dụng ức chế sự sinh trưởng và gây chết tế bào ung thư (Huh7 và PLC-PRF 5), tương đương với tác dụng của thuốc hóa trị đặc hiệu để điều trị ung thư gan sorafenib sau 48 giờ điều trị. Bên cạnh đó, plantamajoside còn cho thấy khả năng ức chế sự di chuyển, tiềm năng chống sự di căn của tế bào ung thư từ liều 50 µg/ml. Tác dụng chống ung thư tiềm năng của cây Mã đề do làm tăng sự biểu hiện yếu tố phiên mã PPARγ, làm giảm sự biểu hiện NF- ‑κB và Cox‑2.

Khuyến nghị: Bệnh nhân ung thư gan có thể đun nước uống hoặc dùng dịch chiết từ cồn 50-70% từ cây Mã đề hàng ngày đề ngăn ngừa sự di căn của tế bào ung thư với liều từ 16-24 g/ngày tính trên dược liệu khô. (Trích nguồn: Cây Mã đề: Tiềm năng chống sự di căn của ung thư gan năm 2025 – BS Hoàng Sầm).

Tác dụng phụ tiềm ẩn và những điều cần lưu ý

Mặc dù là một dược liệu tự nhiên lành tính, việc sử dụng mã đề vẫn cần được thực hiện đúng cách để tránh các tác dụng phụ không mong muốn:

• Rối loạn tiêu hóa: Sử dụng quá nhiều mã đề có thể gây ra các triệu chứng như đầy bụng, khó tiêu, tiêu chảy do hàm lượng chất xơ cao.
• Hạ huyết áp quá mức: Đối với những người có huyết áp thấp hoặc đang sử dụng thuốc hạ huyết áp, việc dùng mã đề có thể làm huyết áp giảm quá mức, gây chóng mặt, mệt mỏi.
• Tương tác thuốc: Mã đề có thể tương tác với một số loại thuốc, làm thay đổi hiệu quả của thuốc. Do đó, nếu bạn đang dùng bất kỳ loại thuốc nào, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng mã đề.
• Dị ứng: Mặc dù hiếm gặp, vẫn có trường hợp dị ứng với mã đề, biểu hiện bằng các triệu chứng như phát ban, ngứa ngáy.

Chống chỉ định: Những đối tượng cần thận trọng

Một số đối tượng sau đây nên thận trọng hoặc tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng mã đề:

• Phụ nữ có thai: Mặc dù chưa có nhiều nghiên cứu đầy đủ, nhưng để đảm bảo an toàn cho cả mẹ và bé, phụ nữ mang thai nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
• Người có tỳ vị hư hàn: Những người có các triệu chứng như ăn không tiêu, đầy bụng, tiêu chảy mãn tính nên hạn chế sử dụng mã đề vì tính hàn của nó có thể làm tình trạng bệnh trở nên nghiêm trọng hơn.
• Người bị suy thận nặng: Do tác dụng lợi tiểu mạnh, việc sử dụng mã đề có thể gây thêm gánh nặng cho thận ở những người bị suy thận nặng.
• Người chuẩn bị phẫu thuật: Mã đề có thể ảnh hưởng đến quá trình đông máu, do đó nên ngừng sử dụng trước phẫu thuật theo khuyến cáo của bác sĩ.

Sử dụng mã đề đúng cách để đạt hiệu quả tốt nhất

Mã đề có thể được sử dụng dưới nhiều dạng khác nhau:

• Uống trà: Đây là cách sử dụng phổ biến nhất. Bạn có thể dùng lá tươi hoặc lá khô hãm với nước sôi để uống hàng ngày.
• Sắc nước uống: Có thể kết hợp mã đề với các dược liệu khác theo bài thuốc để tăng hiệu quả điều trị.
• Dùng ngoài da: Giã nát lá tươi đắp lên các vết thương nhỏ, mụn nhọt hoặc vùng da bị côn trùng đốt.
• Chế biến món ăn: Ở một số vùng, người dân còn dùng lá non của cây mã đề để chế biến thành các món ăn như rau luộc, salad.

Liều lượng sử dụng:

Liều lượng sử dụng mã đề tùy thuộc vào mục đích và thể trạng của mỗi người. Thông thường, đối với người lớn, liều dùng hàng ngày là khoảng 10-15g lá khô hoặc 30-50g lá tươi. Tuy nhiên, tốt nhất bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế để có liều dùng phù hợp.

Kết luận

Cây mã đề là một món quà quý giá từ thiên nhiên, mang lại nhiều lợi ích sức khỏe đáng ngạc nhiên. Tuy nhiên, việc sử dụng đúng cách và đúng đối tượng là vô cùng quan trọng để đảm bảo an toàn và đạt được hiệu quả tốt nhất. Hy vọng những thông tin chi tiết này sẽ giúp bạn có cái nhìn toàn diện hơn về cây mã đề và biết cách tận dụng những công dụng tuyệt vời của nó cho sức khỏe của mình và gia đình.

Nguồn tham khảo:

• Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam năm 2004 – GS.TS.BS Đỗ Tất Lợi
• Cây Mã đề: Vị thuốc Nam có công dụng lợi tiểu năm 2021 – ThS.BS. Nguyễn Trần Anh Thư
• Cây Mã đề: Tiềm năng chống sự di căn của ung thư gan năm 2025 – BS Hoàng Sầm (Viện Y Học Bản Địa Việt Nam)