Y khoa Ykhoa, y học, y tế, kiến thức, lâm sàng, cận lâm sàng, chẩn đoán, điều trị, phác đồ, diễn đàn y khoa, hệ sinh thái y khoa online, mới nhất và đáng tin cậy.
Vậy là dữ liệu về hiệu quả của vaccine Oxford đã được công bố [1], nhưng dữ liệu lại làm cho giới khoa học bức tóc hỏi ‘tại sao’ [2]. Thật ra, khi xem xét lại dữ liệu tôi thấy chẳng có gì phải hỏi ‘tại sao’. Cái note này sẽ giải thích điều đó và lí giải rằng tiêm vaccine có thể chẳng có lợi gì cho cá nhân bạn, nhưng có lợi lớn cho cộng đồng.
Công trình thử nghiệm lâm sàng về hiệu quả của vaccine (tên dài là “ChAdOx1”) có một cái sai hơi ngớ ngẩn. Để hiểu cái sai này, chúng ta cần phải biết qui trình nghiên cứu. Theo qui trình, mỗi tình nguyện viên được tiêm 2 liều, cách nhau 4 tuần. Nhưng do sai sót trong khâu sản xuất, nên 2741 tình nguyện viên được tiêm liều 1 chỉ bằng nửa liều vaccine, nhưng 4 tuần sau thì được tiêm đủ liều. Nhóm này được gọi là “LD/SD”. Phần còn lại thì tất cả tình nguyện viên đều được tiêm đúng liều. Gọi nhóm này là “SD/SD”. Nói cách khác nữa, thử nghiệm vô tình tạo ra hai nhóm tình nguyện viên: nhóm được tiêm liều lượng thấp và nhóm được tiêm liều lượng đầy đủ.
Ngạc nhiên?
Kết quả mới làm cho rất nhiều người ngạc nhiên. Nhóm LD/SD (liều lượng thấp) có hiệu quả 90%, còn nhóm SD/SD (liều lượng đủ) có hiệu quả chỉ 62%! Thông thường, chúng ta kì vọng rằng nhóm có liều lượng đủ phải có hiệu quả vaccine cao hơn nhóm có liều lượng thấp. Nhưng kết quả này cho thấy ngược lại. Do đó, giới khoa học khắp thế giới bức tóc hỏi “sao kì vậy?” [3-5].
Kết quả chánh của thử nghiệm vaccine Oxford. Nhóm được tiêm liều lượng thấp có hiệu quả hơn nhóm được tiêm liều lượng đầy đủ. Nhiều người ngạc nhiên về sự khác biệt này, nhưng tôi nghĩ không có gì đáng ngạc nhiên.
Tôi nghĩ rất có thể sự khác biệt chỉ là … ngẫu nhiên. Lí do là số người (2741) được tiêm không đúng liều hoàn toàn ngẫu nhiên (vì đây là mô hình thử nghiệm randomized trial), chớ không có lựa chọn gì cả. Lí do thứ hai là do chọn ngẫu nhiên, nên hiệu quả của vaccine không thể nào là một con số bất biến. Ví dụ như hiệu quả trung bình của nhóm LD/SD là 90%, nhưng cũng có thể thấp hơn như 67% (như phản ảnh qua khoảng tin cậy); tương tự, hiệu quả của nhóm SD/SD là 62% tính trung bình, nhưng cũng có thể lên đến 76%. Do đó, không thể nào chỉ dựa vào số trung bình mà kết luận rằng hiệu quả của 2 nhóm khác nhau.
Một cách để trả lời câu hỏi hiệu quả vaccine có thật sự khác nhau giữa nhóm liều lượng thấp và liều lượng cao là qua kiểm định giả thuyết. Gọi hiệu quả vaccine của hai nhóm lần lượt là VE1 và VE2. Chúng ta hỏi: Nếu VE1 = VE2 (tức không có khác nhau về hiệu quả), thì xác suất mà chúng ta quan sát sự khác biệt (90% vs 62%) là bao nhiêu? Câu trả lời là 8%. Chi tiết tính toán sơ đẳng có thể xem qua cái note [6]. Vì xác suất 8% cao hơn ngưỡng 1% nên chúng ta phải kết luận rằng không có sự khác biệt về hiệu quả giữa 2 nhóm.
Nói theo ngôn ngữ khoa học, sự khác biệt về hiệu quả giữa 2 nhóm LD/SD và SD/SD không có ý nghĩa thống kê (statistically insignificant). Do đó, nhìn qua lăng kính bất định, sự khác biệt về hiệu quả vaccine giữa 2 nhóm không đáng ngạc nhiên.
Các bạn sẽ hỏi: hiệu quả vaccine ChAdOx1 là bao nhiêu? Kết quả của nhóm tác giả trả lời cho chúng ta rằng hiệu quả có thể cao đến 81%, nhưng cũng có thể thấp đến 55%.
Ý nghĩa của tiêm vaccine
Nhưng nên nhớ rằng hiệu quả 81% KHÔNG có nghĩa là cứ 100 người được tiêm vaccine thì 81 người sẽ không bị nhiễm. (Rất nhiều người hiểu sai về ý nghĩa của ‘hiệu quả’ như thế). Hiệu quả 81% có nghĩa là nhóm người được tiêm vaccine có NGUY CƠ bị nhiễm SARS-Cov-2 giảm 81% so với nhóm người không được tiêm vaccine.
Nguy cơ bị nhiễm rất thấp. Trong số 1000 người không tiêm vaccine, chỉ có 17 người bị nhiễm; nhưng nếu được tiêm vaccine số người bị nhiễm giảm xuống còn 5 người. Hiệu quả là ở đó: giảm nguy cơ.
Điều này có nghĩa là nếu BẠN được tiêm vaccine, bạn vẫn có xác suất bị nhiễm 0.5%. Và, điều đó không có nghĩa là vaccine không có hiệu quả; nó có hiệu quả, bởi vì nếu bạn không tiêm thì xác suất bị nhiễm là 1.7%.
Điều này cũng có nghĩa là tuyệt đại đa số những người được hay không được tiêm vaccine không bị nhiễm. Tức là một cá nhân có thể chẳng hưởng lợi gì từ vaccine. Tuy nhiên, dù cá nhân có thể chẳng thấy tác động tích cực gì đáng kể từ việc tiêm vaccine, nhưng khi đa số tiêm vaccine thì cộng đồng sẽ có ít người bị nhiễm,.
Advertisement
Có thể hiểu thế này: khi bạn tình nguyện tiêm vaccine có nghĩa là bạn đã làm một việc thiện cho xã hội, vì bạn giúp giảm dịch bệnh trong cộng đồng. Cũng giống như thói quen giảm tốc độ khi lái xe, cá nhân bạn sẽ chẳng hưởng lợi gì cả, nhưng bạn đang giúp cho cộng đồng giảm tai nạn giao thông. Tiêm vaccine có nghĩa y chang như vậy: giúp cộng đồng hơn là giúp cho cá nhân.
______
[6] Chi tiết tính toán: hiệu quả của vaccine có thể thể hiện qua tỉ số odds (OR) và suy ra từ bảng số liệu của bài báo [1]. OR của nhóm LD/SD là 0.10, với khoảng tin cậy 95% từ 0.019 đến 0.318. OR của nhóm SD/SD là 0.38 (khoảng tin cậy 95% từ 0.233 đến 0.597). Nhưng để tiện tính toán, chúng ta cần hoán chuyển OR sang đơn vị logarithm:
· Hiệu quả trung bình và phương sai của nhóm LD/SD (đơn vị log) là log(0.10) = -2.30 và sai số chuẩn: log(0.318/0.019)/3.92 = 0.719
· Tương tự, hiệu quả trung bình và sai số chuẩn của nhóm SD/SD (đơn vị log) là: log(0.38) = -0.97, với sai số chuẩn là log(0.597/0.233)/3.92 = 0.240.
· Hiệu số của hai hiệu quả vaccine là: d = -2.30 + 0.97 = -1.33. Sai số chuẩn của hiệu số là SE(d) = sqrt(0.719^2+0.240^2) = 0.758.
· Như vậy, chỉ số z = -1.33 / 0.758 = -1.75. Xác suất mà chúng ta quan sát |z| bằng hay cao hơn 1.75 là 2*(1-pnorm(1.75)) = 0.08.
