Sốt xuất huyết tại Việt Nam: Căn bệnh cũ – thách thức mới trong thời đại hiện đại

Mở đầu: Một dịch bệnh không bao giờ “cũ”

Sốt xuất huyết – một cái tên không còn xa lạ với người dân Việt Nam – đã tồn tại từ những thập niên trước, nhưng chưa bao giờ thật sự được “giải quyết triệt để”. Trái lại, ở thời điểm hiện tại – khi y tế thế giới đã chạm ngưỡng công nghệ mRNA, khi con người đang nói về trí tuệ nhân tạo cứu người, thì tại Việt Nam, sốt xuất huyết vẫn là mối đe dọa mùa mưa không thể xem thường. Điều đáng suy ngẫm là: Vì sao một căn bệnh đã được nhận diện đầy đủ về cơ chế truyền nhiễm vẫn tiếp tục gây hậu quả nặng nề trong cộng đồng, với hàng chục nghìn ca mắc và không ít ca tử vong mỗi năm? 

Không chỉ là một vấn đề y tế, sốt xuất huyết đang là một tấm gương phản chiếu rõ ràng mối quan hệ rối rắm giữa môi trường, con người, hệ thống đô thị, giáo dục sức khỏe và cả năng lực tổ chức cộng đồng. Muốn giải quyết nó, cần một cái nhìn đa chiều hơn rất nhiều.

1. Dịch tễ học: Những con số không biết nói dối

Tính đến giữa tháng 5/2025, cả nước ghi nhận 22.974 ca mắc và 5 ca tử vong do sốt xuất huyết – phần lớn tại các tỉnh phía Nam và Tây Nguyên, nơi mùa mưa đến sớm và kéo dài [2]. Riêng TP. Hồ Chí Minh báo cáo hơn 7.300 ca – tăng 136% so với cùng kỳ năm ngoái [3]. Nếu mở rộng ra cả năm 2024, Bộ Y tế từng ghi nhận hơn 114.000 ca và 18 ca tử vong [6]. Dù tỷ lệ tử vong được kiểm soát dưới mức 1‰ – nhờ hệ thống cấp cứu và điều trị tốt – nhưng áp lực lên ngành y tế, đặc biệt tại các tuyến huyện, xã, là vô cùng lớn.

Đáng lo ngại hơn, dịch sốt xuất huyết tại Việt Nam không còn bùng phát theo mùa đơn lẻ mà đang dần chuyển thành dịch lưu hành quanh năm, với nhiều đợt tăng đột biến ngắn – đặc biệt ở khu vực dân cư đông đúc, kênh rạch dày đặc, vệ sinh kém [4].

2. Cơ chế bệnh sinh và biểu hiện lâm sàng: không còn đơn giản là sốt và ban

Virus Dengue có 4 typ huyết thanh (DENV-1 đến DENV-4). Việc từng mắc một typ không giúp bảo vệ cơ thể khỏi các typ khác, mà còn có thể gây hiệu ứng tăng nặng (ADE) khi tái nhiễm – đặc biệt là ở trẻ em và người lớn tuổi. Chính vì vậy, người tái nhiễm thường có nguy cơ bị sốc Dengue, xuất huyết nội tạng, tổn thương gan, tràn dịch đa màng [5].

Giai đoạn nguy hiểm nhất là từ ngày thứ 3–6 kể từ khi khởi sốt, khi mạch ngoại vi yếu, huyết áp tụt, máu cô đặc, và tiểu cầu tụt nhanh. Nếu không được theo dõi sát, có thể dẫn đến tử vong trong vài giờ. Đáng chú ý, ngày càng có nhiều ca bệnh ở người lớn với triệu chứng không điển hình, dễ bị nhầm với cúm, viêm họng, sốt siêu vi khác [7].

3. Vì sao sốt xuất huyết vẫn tồn tại dai dẳng ở Việt Nam?

Thứ nhất, Việt Nam có điều kiện lý tưởng để muỗi Aedes aegypti sinh sôi: khí hậu ẩm, nhiệt độ cao, mưa nhiều, và nhiều khu vực dân cư không có hệ thống thoát nước bài bản. Chỉ cần một vũng nước nhỏ đọng lại 5–7 ngày cũng đủ cho muỗi đẻ trứng và phát tán virus Dengue [1].

Thứ hai, ý thức phòng bệnh của người dân còn thấp. Trong nhiều chiến dịch kiểm tra đột xuất, hơn 50% hộ gia đình tại các khu vực đô thị lớn vẫn còn dụng cụ trữ nước không đậy kín, xô chậu không đổ bỏ, chai lọ vứt bừa bãi – môi trường lý tưởng cho muỗi sinh sản [4].

Thứ ba, công tác dự báo dịch còn mang tính phản ứng – nghĩa là dịch xảy ra rồi mới triển khai xử lý, chưa có hệ thống cảnh báo sớm hoặc dự đoán dịch theo vùng nguy cơ như mô hình của Singapore hay Thái Lan [8].

Thứ tư, tỷ lệ tiêm vaccine sốt xuất huyết còn cực kỳ thấp do chi phí cao và sự dè dặt về tính hiệu quả. Dù Việt Nam đã bắt đầu triển khai tiêm thử nghiệm vaccine sốt xuất huyết tại một số điểm nóng như Khánh Hòa, Đồng Nai vào cuối 2024 [9], nhưng chưa có kế hoạch mở rộng toàn quốc.

4. Giải pháp nào là bền vững?

(1) Phòng bệnh dựa vào cộng đồng là nền tảng. Không ai có thể dọn muỗi giùm bạn. Chỉ khi mỗi người dân hiểu rằng một vũng nước nhỏ là một ổ dịch tiềm tàng, thì mới có thể chặn dịch từ gốc.

(2) Tăng cường công nghệ vào giám sát dịch tễ. Ứng dụng big data, trí tuệ nhân tạo, bản đồ vệ tinh để xác định điểm nóng, theo dõi chỉ số muỗi, từ đó ra cảnh báo dịch sớm – đây là cách mà Malaysia và Singapore đã làm và thành công [8].

(3) Sử dụng công nghệ sinh học: Wolbachia. Việt Nam là quốc gia đầu tiên tại Đông Nam Á áp dụng rộng rãi mô hình thả muỗi mang vi khuẩn Wolbachia tại TP.HCM từ 2022. Kết quả ban đầu ghi nhận tỷ lệ mắc giảm tới 77% ở khu vực triển khai [10].

(4) Truyền thông thay đổi hành vi. Không phải bằng áp phích treo tường hay loa phát thanh đơn điệu, mà là kể những câu chuyện có thật: về em bé 6 tuổi nhập viện trong sốc, về người mẹ 30 tuổi bị xuất huyết não vì sốt Dengue, về y bác sĩ làm việc liên tục không nghỉ trong cao điểm dịch. Cảm xúc luôn là thứ chạm đến hành động con người nhanh nhất [11].

Kết luận: Chúng ta không thiếu kiến thức, chúng ta thiếu sự đồng lòng

Việt Nam đã có đủ hiểu biết để kiểm soát sốt xuất huyết: biết rõ vector truyền bệnh, biết rõ vùng nguy cơ, đã có vaccine và công nghệ sinh học. Nhưng nếu thiếu một chiến lược toàn diện, liên ngành, có sự tham gia của người dân như một phần không thể thiếu, thì sốt xuất huyết sẽ mãi là “câu chuyện cũ lặp lại hằng năm”.

Muốn thắng trận chiến này, không thể chỉ có ngành y, mà cần cả bàn tay của truyền thông, sự hỗ trợ của công nghệ, sự hợp tác của cộng đồng, và trên hết là cái nhìn chiến lược của người làm chính sách.

Tài liệu tham khảo (chuẩn APA)

1. World Health Organization. (2024). Dengue and severe dengue in Vietnam. 
   
2. Vietnam News Agency. (2025, June 30). Dengue fever spreads rapidly amid unpredictable developments. 
   
3. Xinhua. (2025, May 16). Vietnam reports over 24,000 dengue cases and 3 deaths in early 2025.  
   
4. United Dengue. (2025, May). Vietnam weekly dengue update.  
   
5. WHO Vietnam. (2023). Dengue: Symptoms and complications. 
   
6. Bao Chinh Phu. (2024, November). Dengue prevention and control in Vietnam. 
   
7. VietnamPlus. (2025, May). Experts warn about second infections and adult dengue cases increasing. 
   
8. Vietnam Public Health Association. (2025). Big data in infectious disease surveillance. Internal report.
   
9. Vax Before Travel. (2024, October 11). Vietnam launches dengue vaccine program with QDENGA. Retrieved from
   
10. World Mosquito Program. (2025). Wolbachia Vietnam. 
11. Ministry of Health, Vietnam. (2025). Truyền thông phòng chống sốt xuất huyết: tiếp cận mới từ cộng đồng. Internal communication manual

Nguồn ảnh: Cách phân biệt muỗi gây sốt xuất huyết với muỗi thường – rosabela