Sự thay đổi của ánh sáng mặt trời trong thời kỳ biến đổi khí hậu

Nếu như mười năm trước, buổi sáng mùa hè còn dịu dàng với những tia nắng vàng xuyên qua kẽ lá, thì nay, nhiều người cảm thấy ánh nắng trở nên gắt, nóng rát và khó chịu hơn. Đó không chỉ là cảm giác chủ quan. Dữ liệu khoa học trong thập kỷ qua cho thấy ánh sáng mặt trời đã thực sự thay đổi về cường độ, thành phần và tác động—một phần hệ quả của biến đổi khí hậu.

1. Ánh sáng mặt trời – nguồn sống và cũng là mối nguy mới

Ánh sáng mặt trời chứa nhiều thành phần: ánh sáng nhìn thấy, tia cực tím (UV-A, UV-B, UV-C) và tia hồng ngoại. Trước đây, tầng ozone và lớp khí quyển dày đặc đóng vai trò như một “bộ lọc” tự nhiên, ngăn phần lớn tia UV có hại. Nhưng biến đổi khí hậu, ô nhiễm không khí và những thay đổi trong cấu trúc khí quyển đang làm cho ánh sáng đến mặt đất không còn như trước [1].

2. Dữ liệu chứng minh sự thay đổi

Theo NASA và Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), 9/10 năm nóng nhất trong lịch sử được ghi nhận từ 2014–2024 [2]. Ở Hà Nội, chỉ số UV mùa hè nhiều ngày đạt 11–12 (mức cực đoan), nghĩa là chỉ cần phơi nắng 10–15 phút giữa trưa có thể gây bỏng da [3]. Tại TP.HCM, thời gian nắng gắt kéo dài từ 9h đến 15h, thay vì 10h–14h như trước đây, thu hẹp khoảng thời gian “an toàn” cho hoạt động ngoài trời [4].

3. Nguyên nhân sâu xa của sự thay đổi ánh sáng

Suy giảm tầng ozone chưa phục hồi hoàn toàn
Dù Nghị định thư Montreal đã hạn chế các chất phá hủy ozone, việc phục hồi vẫn không đồng đều. Một số vùng nhiệt đới ghi nhận tầng ozone mỏng hơn, làm tăng lượng tia UV-B đến mặt đất. Theo UNEP, chỉ cần giảm 1% ozone, lượng UV-B tăng 1,2%, kéo theo nguy cơ ung thư da tăng khoảng 2% [5].

Hiệu ứng nhà kính và nóng lên toàn cầu
Lượng khí CO₂ và khí nhà kính đạt mức kỷ lục, giữ lại nhiều nhiệt hơn. Khi nền nhiệt môi trường cao, cơ thể chịu tác động cộng hưởng giữa nhiệt và bức xạ—khiến ánh nắng trở nên “nặng nề” hơn. Theo IPCC, nhiệt độ trung bình toàn cầu đã tăng khoảng 1,1°C so với thời kỳ tiền công nghiệp, và tốc độ tăng trong 10 năm qua nhanh gấp đôi so với giai đoạn 50 năm trước [6].

Ô nhiễm không khí và ánh sáng xanh
Bụi mịn PM2.5 và các hạt khí quyển làm tán xạ ánh sáng, gia tăng tỷ lệ ánh sáng xanh (blue light) đến mắt. Ánh sáng xanh ở cường độ cao liên quan đến mỏi mắt và tăng nguy cơ thoái hóa hoàng điểm [7]. Các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM thường xuyên có nồng độ PM2.5 vượt khuyến cáo của WHO, đặc biệt trong mùa khô [8].

Carbon đen và biến đổi mây
Carbon đen từ đốt nhiên liệu và cháy rừng hấp thụ ánh sáng mặt trời, làm nóng không khí cục bộ và thay đổi mô hình mây, khiến số giờ bức xạ trực tiếp tăng [9].

4. Tác động đáng kể đến sức khỏe và đời sống

Da
Tia UV-B gây tổn thương DNA, cháy nắng, lão hóa da và ung thư. WHO ước tính mỗi năm có hơn 1,5 triệu ca ung thư da mới liên quan đến tia UV [10]. Tại Việt Nam, chỉ số UV nhiều ngày đạt mức cực đoan, làm tăng nguy cơ này.

Mắt
UV-B và ánh sáng xanh gây đục thủy tinh thể, thoái hóa hoàng điểm và viêm giác mạc. Nghiên cứu của Viện Mắt Trung ương cho thấy tỷ lệ đục thủy tinh thể ở người cao tuổi Việt Nam gia tăng nhanh trong 10 năm qua, đặc biệt ở vùng nắng gắt [11].

Thể chất
Kết hợp nhiệt cao và bức xạ mạnh làm tăng nguy cơ say nắng, sốc nhiệt, đột quỵ—đặc biệt ở nhóm dễ tổn thương như người già, trẻ nhỏ, người lao động ngoài trời. WHO cảnh báo rằng cứ mỗi 1°C tăng thêm ở ngưỡng nhiệt trên 29°C, nguy cơ nhập viện do bệnh tim mạch và hô hấp tăng 8–10% [12].

Nông nghiệp và môi trường
Nhiệt và UV cao làm cây trồng giảm năng suất, cháy lá, và tăng nhu cầu nước tưới. Ở Đồng bằng sông Cửu Long, nông dân ghi nhận lúa và rau màu bị “cháy nắng” ngay cả khi tưới đủ nước [13]. Hệ sinh thái thủy sinh cũng bị ảnh hưởng khi UV-B cao làm giảm mật độ vi tảo và tảo lam—nguồn thức ăn cơ bản của chuỗi sinh học [14].

5. Chúng ta có thể làm gì?

• Cá nhân: Trang bị quần áo chống UV, kính râm, kem chống nắng, và tránh ra ngoài 9h–15h vào mùa nắng.

• Cộng đồng: Lắp đặt hệ thống cảnh báo UV, tăng cường cây xanh và bóng râm ở đô thị.

• Chính sách: Giảm phát thải khí nhà kính, kiểm soát ô nhiễm không khí, bảo vệ tầng ozone.

Kết luận

Ánh sáng mặt trời—từ nguồn sống không thể thay thế—đang biến đổi rõ rệt trong kỷ nguyên biến đổi khí hậu. Nếu không có biện pháp bảo vệ và thích ứng, những tia nắng vốn mang lại sự sống có thể trở thành mối đe dọa cho sức khỏe, môi trường và sinh kế của chúng ta.

Tài liệu tham khảo

[1] Madronich, S., McKenzie, R. L., Björn, L. O., & Caldwell, M. M. (1998). Changes in biologically active ultraviolet radiation reaching the Earth’s surface. Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology, 46(1-3), 5–19.

[2] NASA. (2024). Global Climate Change: Vital Signs of the Planet.

[3] Vietnam News Agency. (2019). Hà Nội swelters as UV index reaches alarming levels. VietnamPlus.

[4] Ho Chi Minh City Center for Hydro-Meteorological Forecasting. (2023). UV Index Monitoring Data.

[5] United Nations Environment Programme. (2022). Environmental Effects Assessment Panel Report.

[6] Intergovernmental Panel on Climate Change. (2023). Climate Change 2023: Synthesis Report.

[7] O’Hagan, J. B., Khazova, M., & Price, L. L. A. (2016). Low-energy light bulbs, computers, tablets and the blue light hazard. Eye, 30, 230–233.

[8] World Health Organization. (2021). Ambient (outdoor) air pollution.

[9] Bond, T. C., & Bergstrom, R. W. (2006). Light absorption by carbonaceous particles: An investigative review. Aerosol Science and Technology, 40(1), 27–67.

[10] World Health Organization. (2020). Ultraviolet radiation and the INTERSUN Programme.

[11] Viện Mắt Trung ương. (2022). Báo cáo tình hình bệnh mắt ở người cao tuổi Việt Nam.

[12] Mora, C., Dousset, B., Caldwell, I. R., et al. (2017). Global risk of deadly heat. Nature Climate Change, 7, 501–506.

[13] Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. (2021). Tác động của nắng nóng và bức xạ mặt trời đến sản xuất nông nghiệp Việt Nam.

[14] Häder, D.-P., Williamson, C. E., Wängberg, S.-Å., et al. (2015). Effects of UV radiation on aquatic ecosystems and interactions with other environmental factors. Photochemical & Photobiological Sciences, 14, 108–126.