Vấn đề tiệt trùng, khử trùng trong ngành Y mang ý nghĩa rất quan trọng. Trong các case phẫu thuật, thủ thuật hay đơn giản là một mũi tiêm thì vấn đề vô khuẩn rất được chú trọng và quan trọng đối với bệnh nhân cũng như nhân viên y tế. Từ những năm 1970, Pasteur đã biết dùng sức nóng để ngăn chặn quá trình lên men lại rươu bia. Đến cuối thế kỷ XIX, nhờ sử dụng các phương pháp vật lý và hóa học, các dụng cụ phẩu thuật, bông băng và chỉ khâu đã được làm vô khuẩn, một số thuốc cũng làm cho vô trùng để tiêm.

Đặc biệt nhất là trong ngoại khoa, vấn đề vô khuẩn là điều rất quan trọng mà mỗi nhân viên y tế, sinh viên ngành Y đều hiểu rõ. Vào năm 1847, Semmelweis đã dùng clorua vôi để rửa tay khi đỡ đẻ. Năm 1867 của Lister dùng phenol làm chất sát khuẩn trong ngoại khoa cho da, dụng cụ và không khí. Nhưng vấn đề vô khuẩn ở đây được hiểu nghĩa như thế nào? Và tiệt trùng – khử trùng có gì khác nhau? Phương pháp nào dung để tiệt trùng, khử trùng?

I. Tiệt trùng:

1. Khái niệm:

Tiệt trùng (sterilization) là tiêu diệt tất cả các vi sinh vật (kể cả nha bào) và bất hoạt virus hoặc tách bỏ chúng hoàn toàn ra khỏi vật
cần tiệt trùng.

2. Biên pháp kỹ thuật tiệt trùng: 

2.1 Dùng phương pháp khí nóng khô:

2.2 Hơi nước ở áp suất cao

Tiệt trùng bằng cách sử dụng lò hấp (autoclave).Tác dụng diệt vi sinh vật là nhờ hơi nước căng và bão hòa ở nhiệt độ trên 100oC; nhờ hơi nước mà tác dụng diệt vi sinh vật tăng lên (căng: hơi nước ở áp suất cao tương ứng với nhiệt độ đạt được; bão hòa: pha hơi cân bằng
với pha lỏng của nước).

Thông thường để tiệt trùng các đồ vật nhiễm vi sinh vật cần phải duy trì ở 120oC (1,0 at ) trong 30 phút; nếu 134oC chỉ cần 15 phút.

2.3 Tia gamma

Bức xạ ion hóa giàu năng lượng có thể giết chết vi sinh vật.

Tia gama được áp dụng để tiệt trùng chỉ katgút và các dụng cụ nhạy cảm với ethylenoxid hay nhiệt độ như catheter và các mảnh ghép.

Ngoài ra còn dùng để tiệt trùng các dụng cụ và bông băng trong những túi đóng sẵn.

2.4 Ethylenoxid và formaldehyd

Ethylenoxid là một chất độc, gây dị ứng, kích thích niêm mạc mạnh và dễ cháy, ngoài ra nó còn là chất gây ung thư.

Vì vậy, khi sử dụng phải hết sức thận trọng và đề phòng nổ.

2.5 Lọc vô trùng (Sterile filtration)

Những chất khí và lỏng phải lọc vô trùng nếu như không thể dùng nhiệt độ được, ví dụ như văcxin, sản phẩm huyết thanh, các dung dịch nhạy cảm nhệt độ, không khí và các chất khác; trong một chừng mực nhất định, cả nước uống

So với các biện pháp vật lý để tiệt trùng thì lọc vô trùng có nhiều yếu tố không chắc chắn, nên chỉ dùng cho không khí hoặc những sản phẩm sinh học không thể áp dụng được các biện pháp tiệt trùng khác

II. Khử trùng:

1. Khái niệm

• Khử trùng (disinfection) là làm cho vật được khử trùng không còn khả năng gây nhiễm trùng (chỉ tiêu diệt mầm bệnh mà không
  phải tất cả vi sinh vật).
• Khử trùng phải đạt yêu cầu bất hoạt không hồi phục lại (irreversible inactivating) các mầm bệnh; do vậy tác dụng chế khuẩn (bacteriostatic, ví dụ kháng sinh) không đáp ứng yêu cầu này.
• Khử trùng có vai tò quan trọng khi các tác nhân gây bệnh có thể tồn tại ở nhiều nơi mà việc tiệt trùng vì nhiều lý do kinh tế và thực tế
  không thể áp dụng rộng rãi được.
• Có cả hai biện pháp vật lý và hóa học để khử trùng.
• Nhiều loại chất hóa học được sử dụng và thường được pha thành các dung dịch lỏng làm chất sát khuẩn (disinfection). Những hóa
  chất diệt vi sinh vật trên da và niêm mạc nhầy còn gọi là chất chống nhiễm trùng (antiseptic).

2. Biện pháp kỹ thuật khử trùng

2.1 Biện pháp vật lý:

2.1.1 Hơi nước nóng

Luồng hơi nước nóng 80-100oC thường được dùng nhất vì nó giết chết được các tế bào sinh trưởng ở trạng thái tự do trong vài
phút.

Áp dụng:

– Khử trùng quần áo, chăn màn, các dụng cụ đã dùng của người bệnh.

– Pasteur hóa sữa 72oC/15 giây hoặc Pasteur hóa đồ uống khác 62oC/30 phút.

2.2.2. Tia cực tím (Ultraviolet- UV)

Sóng điện từ với bước sóng 13,6- 400 nm (gọi là tia cực tím – UV), mhất là 257 nm, có tác dụng khử trùng.

Liều sử dụng 100- 500 W sec/cm2 diệt được 90% hầu hết các loài vi khuẩn, nhưng không diệt được nha bào và bào tử nấm

Tác dụng: acid nucleic bị biến đổi khi hấp thụ bức xạ này, dẫn đến đột biến và chết

Tia UV chỉ dùng để khử trùng không khí hay nước sạch

2.2 Biện pháp hóa học:

2.2.1. Cồn

Thường được dùng là dung dịch ethanol 80%, isopropanol 70% và n-propanol 60%.

Những dung dịch đặc hơn do hút nước trong tế bào ra mạnh nên hiệu quả kém hơn.

Cồn có tác dụng làm biến tính protein và phá hủy cấu trúc màng tế bào.

Cồn không diệt được nha bào. Tác dụng diệt virus có nhiều ý kiến khác nhau.

Dùng khử trùng da, nhất là khử trùng bàn tay

2.2.2 Phenol và dẫn xuất của nó

Thường sử dụng dung dịch 0,5 – 4 %; không diệt được nha bào và virus nhưng vững bền hơn so với các chất sát khuẩn
khác.

Phenol có tác dụng phá hủy màng sinh chất, bất hoạt enzym và biến tính protein.

Phenol có thể ăn da, niêm mạc và còn có thể gây độc thần kinh.

2.2.3. Nhóm halogen

Tác dụng sát khuẩn do phản ứng oxy hóa và halogen hóa các chất hữu cơ.

Phản ứng oxy hóa xảy ra nhanh và không quay trở lại được, còn halogen hóa thì chậm hơn và không mạnh bằng; chúng làm cho màng tế bào bị phá hủy và enzym của vi khuẩn bị bất hoạt.

Clo: được sử dụng nhiều ở cả dạng khí nguyên chất và dạng hợp chất hữu cơ hay vô cơ. Clo dùng để dùng để thanh khuẩn nước ăn (nồng độ 0,1 – 0,3 mg / l ), nước bể bơi (0,5 mg/l).

Chlorua vôi thường được sử dụng nhất để sử dụng nhất để khử trùng chất nôn, chất thải và dụng thô (pha 1/15 với lít nước) hoặc rắc hố xí.

Chloramin tinh khiết pha loãng 1% có khả năng khử trùng bàn tay trong 5 phút tác dụng; để khử trùng dụng cụ phải ngâm trong 20 phút. Khử trùng đồ vải và tẩy uế, dùng dung dịch 1,5- 2,5% trong thời gian 2- 12 giờ.

Chloramin thô dược dùng để tẩy uế như chlorua vôi.

Iốt: dung dịch Iốt và dung dịch cồn iốt (gồm 7% I, 3% KI, 90% cồn) được sử dụng nhiều để sát trùng da.

Hiện nay các sản phẩm phối hợp của iốt với phân tử hữu cơ (iodophor) hoặc polymer (như polyvinylpyrrolidone) được sử dụng nhiều để sát khuẩn da trước mổ. Các iodophor kích ứng da ít hơn iốt và không giữ màu trên da.

Advertisement

2.2.4. Muối kim loại nặng

Hoạt tính kháng khuẩn theo thứ tự Hg, Ag, Cu, Zn.

Các ion kim loại nặng có thể phản ứng với gốc sulfuahydryl (- SH) của protein và làm bất hoạt chúng.

Chủ yếu có tác dụng chế khuẩn, không diệt được nha bào, virus và diệt các vi khuẩn kháng acid yếu các hợp chất hữu cơ của Hg, hợp chất hữu cơ của thủy ngân, Nitrat bạc, Sufat kẽm hoặc kẽm/mỡ oxid kẽm

2.2.5 Aldehyd

Quan trọng nhất là formaldehyd.

Dung dịch 0,5 – 5,0 % và khí 5 gam/cm3 thường được dùng và có tác dụng tiêu diệt được cả vi khuẩn, nấm và virus; nếu đủ thời gian và nhiệt độ cao còn diệt được cả nha bào.

Áp dụng: dung dịch nước để lau chùi sàn nhà và đồ dùng; khí dùng để khử trùng không khí và máy móc lớn

2.2.6 Các chất oxy hóa (H202, KMn04) và thuốc nhuộm (ví dụ xanh methylen, tím tinh thể)

được pha thành dung dịch lỏng dùng làm chất sát khuẩn; có tác dụng ức chế hoặc giết chết (bacteriocid) vi khuẩn

2.2.7 Acid và bazơ: acid và bazơ có tác dụng diệt khuẩn vì tính điện phân thành H+ và OH- mạnh.

Tóm lại, chất sát khuẩn là những chất hóa học khác nhau, phá hủy vi khuẩn nhanh chậm khác nhau, bằng các cơ chế tác động trực tiếp vi khuẩn.

Nồng độ chất sát khuẩn được sử dụng rất gần với liều độc cho cơ thể con người, vì vậy chỉ dùng thuốc sát khuẩn để điều trị tại chỗ.

Các yếu tố ảnh hưởng tác dụng của chất sát khuẩn

– Nồng độ hóa chất

– Thời gian tác dụng

– Khả năng đề kháng của vi sinh vật (ví dụ: virus có lớp vỏ lipit sẽ nhạy cảm với chất hòa tan như cồn, phenol hơn cả virus không có vỏ).

Vì vậy, để phát huy hiệu quả của các chất sát khuẩn cần sử dụng đúng loại thuốc, đủ nồng độ và thời gian cần thiết tùy theo từng loại dụng cụ hoặc vật cần khử trùng.

*Tham khảo bài giảng của Ths. P.T.T.Ly