[COVID-19] Biến thể và biến thể MU

Có lẽ tôi cũng như các bạn, những người sống từ nửa sau thế kỉ 20 cho đến tận hôm nay, chúng ta chưa bao giờ nghĩ rằng có một ngày nào đó mình sẽ phải sống trong những câu chuyện về đại dịch mà trước đó chỉ có thể đọc trong sách lịch sử, chẳng hạn như dịch cúm Tây Ban Nha cướp đi sinh mạng 50 triệu người, hay cái chết đen kéo dài hàng thế kỉ giết chết 75 triệu dân số thế giới.

Nhưng hôm nay chúng ta đã phải đối diện với cơn ác mộng mang tên COVID-19.

Khắp thế giới, mọi người đi trên chính quê hương của mình, chẳng ai có thể nhận ra ai. Mỗi người chúng ta đều cẩn thận che mặt bằng khẩu trang, kính chống giọt bắn và mũ, ai cũng lo lắng để tìm cách chống lại con virus đã xuất hiện cách đây 20 tháng.

Virus đang thực sự thống trị cuộc sống.

Chủng hoang dại Vũ Hán gieo rắc nỗi kinh hoàng, nhưng các biến thể liên tục xuất hiện còn nguy hiểm hơn nhiều, như biến thể Alpha từ nước Anh nhanh chóng càn quét châu Âu và nước Mỹ, sau đó lan khắp châu Á. Đến biến thể Delta thì bóng đen đã phủ khắp toàn cầu, không quốc gia nào thoát khỏi, các biện pháp y tế công cộng trước đó còn tác dụng thì nay đã trở nên kém hiệu quả hoặc bất lực. Nếu như COVID-19 là căn bệnh gắn với chủng Vũ Hán và các biến thể như Alpha, Beta, Gama và Lambda; thì có vẻ biến thể Delta cần phải gọi với một cái tên khác là đại dịch COVID-21 bởi sức tàn phá khủng khiếp của nó.

Tại sao biến thể liên tục xuất hiện?

Đột biến là khái niệm được học ở phổ thông, đó là một hiện tượng phổ biến trong thế giới sinh vật, đột biến ở virus càng diễn ra nhanh hơn và dễ dàng hơn.

Cấu trúc của virus rất đơn giản, gồm một vỏ protein bao bọc vật liệu di truyền bên trong là ARN hoặc ADN. Khi xâm nhập tế bào, vật liệu di truyền sẽ nhân lên với số lượng lớn hàng trăm triệu lần, còn gọi là quá trình sao chép để tạo ra những virus mới.

Nếu sao chép xuất hiện lỗi thì gọi là đột biến.

Không phải mọi đột biến đều nguy hiểm và đáng sợ. Đôi khi, có những đột biến làm hại chính virus, nhưng có một đặc điểm là hầu hết đột biến không phù hợp để virus phát triển, nên sẽ nhanh chóng biến mất. Chỉ số ít những đột biến mang lại lợi thế chọn lọc cho virus, làm tăng khả năng lây nhiễm, tức là thành một dòng mới; khi đó gọi là biến thể.

Nhìn chung, các chủng virus ADN rất khó đột biến, vì ADN có cấu trúc mạch kép gồm hai chuỗi xoắn với nhau như chiếc thừng nên khá bền, kể cả khi xảy ra lỗi sai sót ở một chuỗi, thì ngay lập tức chuỗi kia có thể sửa sai giúp. Trong nhóm này có virus viêm gan B, virus gây mụn rộp Herpes, virus gây bệnh đậu mùa và virus thuỷ đậu.

Ngược lại, virus ARN rất dễ bị đột biến, vì có cấu trúc mạch đơn nên kém bền vững, nếu xảy ra sai sót trong quáy trình sao chép thì không có khả năng sửa lỗi. Trong nhóm này có những virus thuộc họ Corona, virus gây bệnh cúm, virus viêm gan C, HIV. Do sự đột biến quá nhanh chóng và đa dạng, nên con người chẳng thể tìm ra một loại vaccine phòng cho tất cả biến thể. Ví dụ cúm, mỗi năm một biến thể nên vaccine cũng phải hiệu chỉnh theo, tiêm nhắc lại từng mùa cúm. Cũng như vậy, loài người chẳng thể sản xuất ra vaccine phòng HIV thực sự hiệu quả.

Một tình huống khác là các vật chủ cũng trở thành tác nhân đột biết. Chẳng hạn virus cúm A có sự lây nhiễm ở gia cầm, lợn và người, quá trình lây truyền ở vật chủ có sự trao đổi gen gây ra các đột biến; trong số đó có H5N1 và H7N9.

Phân loại các biến thể.

Virus SARS-CoV-2 gây đại dịch COVID-19 là virus có đặc điểm ARN sợi đơn, dài nhất trong số các virus, nên khả năng xảy ra đột biến khá dễ dàng. Bởi vậy, sau chủng hoang dại Vũ Hán ban đầu, từ tháng 10/2020 đến nay, thế giới liên tục phát hiện những biến thể mới, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã xếp thành ba nhóm.

✓ Biến thể đang được điều tra (VUI): Chữ VUI là viết tắt của cụm từ tiếng Anh “Variant Under Investigation” dịch sang tiếng Việt là “biến thể đang được điều tra”. Ví dụ biến thể VUI-21MAR-01 sau một thời gian xuất hiện, nó bỗng dưng biến mất hoàn toàn. Hiện nay danh sách của WHO đang có 11 biến thể VUI.

✓ Biến thể được quan tâm (VOI): Chữ VOI là viết tắt của cụm từ tiếng Anh “Variant Of Interest” dịch sang tiếng Việt là “biến thể được quan tâm”. Hiện nay, WHO xếp 5 biết thể vào nhóm VOI, bao gồm Eta (η), Iota (ι), Kappa (κ), Lambda (λ), Mu (μ). Những ngày qua, dư luận và báo chí liên tục nhắc đến biến thể Mu.

✓ Biến thể đáng lo ngại (VOC): Chữ VOC là viết tắt của cụm từ tiếng Anh “Variant Of Concern” dịch sang tiếng Việt là “biến thể đáng lo ngại”. Trong danh sách của WHO đang có 4 biến thể VOC, bao gồm Alpha (α), Beta (β), Gama (γ), Delta (δ).

Biến thể Mu.

Mấy ngày qua, báo chí đang tải và nhiều người hỏi tôi về biến thể Mu với sự lo ngại đáng kể. Theo xếp looại của WHO, thì biến thể Mu (μ) đang xếp vào nhóm biến thể được quan tâm VOI, chứ không phải là biến thể đáng lo ngại VOC giống như biến thể Delta.

Mu cần được giám sát chặt chẽ!

Trước Mu, chỉ có 4 biến thể xếp vào nhóm VOI cần giám sát – Eta, Iota, Kappa, Lambda – nhưng không biến thể nào trong số này chuyển sang biến thể đáng lo ngại VOC. Hi vọng Mu sẽ không được xếp hạng biến thể đáng lo ngại VOC.

Mu được phát hiện lần đầu tiên ở Colombia vào tháng 1 năm 2021, đến nay đã xuất hiện ở 40 quốc gia, nhưng chỉ chiếm 0,1% số ca nhiễm trên toàn cầu.

Kết quả giải trình tự gen ở Colombia, có tới 39% số ca nhiễm là biến thể Mu, nhưng trong 4 tuần qua đã không có ca nào được báo cáo. Ecuador có 13% kết quả giải trình tự gen là Mu, trong 4 tuần qua có 9% được báo cáo. Chile có tới 40% Mu. Theo dữ liệu của GISAID, tính đến nay nước Mỹ có 2400 ca nhiễm Mu được báo cáo, 49 bang nhiễm Mu trong đó California có 399 ca, Florida có 305 , New York 203 ca, Texas 120 .

Nước Anh cũng báo cáo 45 trường hợp.

Mu có đột biến P681H, đây là đột biến gặp ở biến thể Alpha, nó làm cho virus lây truyền nhanh hơn. Tuy nhiên, các nhà khoa học vẫn đang theo dõi đột biến này, chưa thể khẳng định ở biến thể Mu có tăng lây nhiễm thực sự hay không.

Mu còn có hai đột biến khác, đó là E484K và K417N, được cho là giúp virus lẩn tránh vaccine. Thực tế chưa đủ bằng chứng Mu có khả năng lẩn tránh miễn dịch. Một nghiên cứu ở phòng thí nghiệm Roma, khá hạn chế, cho rằng vaccine của hãng Pfizer/BioNTech kém hiệu quả với Mu. Vào đầu tháng 8, hãng tin Reuter đăng tải 7 cư dân ở một trại dưỡng lão tại Bỉ đã tiêm phòng đủ hai mũi vaccine, nhưng đã tử vong khi Mu bùng phát tại đây. Đó chỉ là những lát cắt nhỏ, chưa đủ đại diện để khẳng định Mu lẩn tránh được vaccine.

Mu cũng xuất hiện những đột biến chưa rõ, ví dụ như R346K và Y144T, cần phải chờ thời gian thu thập số liệu và phân tích thêm.

Một người có nhiễm nhiều biến thể không?

Câu trả lời là có!

Mới đây, trên Medrxiv và sau đó là tạp chí Virus Research có đăng tải nghiên cứu của Brazil, lần đầu tiên công bố hai bệnh nhân bị nhiễm cùng lúc 2 biến thể virus, đó là biến thể B.1.1.28 (E484K) với biến thể B.1.1.248 hoặc biến thể B.1.91. Thật may mắn, cả hai bệnh nhân đều không có biểu hiện nặng hơn, không phải nhập viện, sau đó tự bình phục.

Đến nay chưa có công bố nào khác về đồng nhiễm biến thể virus.

Sự đồng nhiễm này đã gây ra mối lo ngại SARS-CoV-2 dễ dàng xảy ra các đột biến mới, thậm chí đột biến còn nhanh hơn. Khi hai virus lây nhiễm vào cùng một tế bào, chúng có thể hoán đổi lẫn nhau các phần của bộ gen, từ đó tạo ra các chuỗi ARN hoàn toàn mới.

Virus là bậc thầy của quá trình tiến hóa, chúng không ngừng đột biến và tạo ra những biến thể mới với mọi chu kỳ sao chép. Các áp lực có chọn lọc trong cơ thể vật chủ, chẳng hạn như phản ứng miễn dịch của chúng ta, cũng thúc đẩy virus thích nghi. Hầu hết các đột biến sẽ không có lợi cho virus nên nhanh chóng biến mất. Nhưng đột biến có lợi cho virus, ví dụ khả năng tránh hệ thống miễn dịch, đó là những mối lo ngại thực sự và cần được theo dõi chặt chẽ.

KẾT LUẬN

Virus đột biến là bình thường, còn quá sớm để khẳng định Mu là biến thể đáng lo ngại VOC, các quốc gia cần giám sát chặt chẽ, các nhà khoa học cần phải có thêm những báo cáo, chúng ta cũng nên bớt đi sự phỏng đoán, không hoảng sợ; nhiều khả năng Mu không trở thành biến thể VOC Nhưng chúng ta không được chủ quan. Đến nay biến thể Delta vẫn là nguy hiểm nhất. Để ngăn chặn virus, vaccine là vũ khí quan trọng số 1, nhưng còn một thứ vũ khí quan trọng không kém đó là “vaccine của sự hiểu biết”. Hiểu biết để phòng vệ cho bản thân, chỉ khi mỗi người an toàn trước virus thì mới tạo nên một xã hội an toàn vượt qua đại dịch. Vaccine và sự hiểu biết là vũ khí tốt nhất của chúng ta trước loài virus hung dữ và luôn biến đổi này, nó giúp chúng ta từng bước chiến thắng virus, giúp trở lại cuộc sống bình thường.

BS. TRẦN VĂN PHÚC