Tóm tắt

Dopamine – chất dẫn truyền thần kinh trung tâm của hệ thống phần thưởng – đang bị khai thác một cách tối đa bởi các nền tảng mạng xã hội. Bài viết này phân tích mối liên hệ sinh học giữa dopamine và hành vi sử dụng mạng xã hội dưới góc nhìn nội tiết học, thần kinh học và hành vi học. Từ đó, đưa ra các cảnh báo và hướng đi khả thi nhằm tái thiết lập lại cân bằng hành vi số trong thời đại siêu kết nối.

Mạng xã hội và Dopamine(Phần 1): Cơ chế thần kinh đằng sau sự nghiện mạng xã hội

Tóm tắt

Dopamine – chất dẫn truyền thần kinh trung tâm của hệ thống phần thưởng – đang bị khai thác một cách tối đa bởi các nền tảng mạng xã hội. Bài viết này phân tích mối liên hệ sinh học giữa dopamine và hành vi sử dụng mạng xã hội dưới góc nhìn nội tiết học, thần kinh học và hành vi học. Từ đó, đưa ra các cảnh báo và hướng đi khả thi nhằm tái thiết lập lại cân bằng hành vi số trong thời đại siêu kết nối.

1. Mở đầu: Khi cái “Like” kiểm soát hành vi

Trong một thế giới vận hành bởi dữ liệu, mỗi lượt “like” trên mạng xã hội giờ đây không chỉ là một tương tác xã hội đơn thuần – mà là một cú chạm tinh vi vào hệ thần kinh phần thưởng của con người. Không phải ngẫu nhiên mà người dùng có xu hướng kiểm tra điện thoại ngay khi thức dậy, hay cảm thấy bồn chồn nếu bài đăng của mình không có ai tương tác sau vài phút. Hiện tượng này bắt nguồn từ cơ chế hoạt động của dopamine – chất dẫn truyền thần kinh kiểm soát động lực, phần thưởng và thói quen.

Năm 2022, báo cáo của Pew Research Center cho thấy 95% thanh thiếu niên Mỹ sở hữu điện thoại thông minh, và 46% cho biết họ “hầu như luôn trực tuyến” – với mức độ sử dụng mạng xã hội được xếp ngang với thói quen ăn uống và ngủ nghỉ [1]. Hành vi này không chỉ dừng lại ở mức độ “thường xuyên”, mà đang tiệm cận với nghiện hành vi (behavioral addiction) – vốn có chung đặc điểm sinh học với nghiện chất: liên quan đến hệ thống dopamine trung não (mesolimbic pathway) [2].

Một nghiên cứu sử dụng fMRI (chụp cộng hưởng từ chức năng) của Đại học UCLA cho thấy rằng, vùng Nucleus Accumbens – trung tâm xử lý phần thưởng – của thanh thiếu niên hoạt hóa mạnh mẽ hơn khi họ nhận được nhiều “likes” so với khi nhận ít lượt thích. Hiện tượng này gần như tương đồng với đáp ứng dopamine khi con người sử dụng cocaine nhẹ hoặc thức ăn ngọt [3].

Quan trọng hơn, chính yếu tố bất định và không thể dự đoán được thời điểm phần thưởng xuất hiện (ví dụ: không biết bao giờ sẽ có bình luận mới) là thứ kích hoạt hệ thống tưởng thưởng mạnh nhất. Đây là nền tảng của lý thuyết “phần thưởng biến thiên” (variable reward) – được xem là điều kiện lý tưởng để hình thành nghiện [4].

Các công ty công nghệ không vô tình tạo ra điều này – họ chủ động thiết kế thuật toán để tối ưu hóa dopamine, bằng cách phân phối tương tác người dùng một cách ngẫu nhiên có tính toán. Điều này đã được xác nhận trong nội bộ Facebook từ năm 2018, trong một tài liệu rò rỉ liên quan đến việc “tối đa hóa thời gian giữ người dùng trên nền tảng” [5].

Như vậy, “cái like” – thứ tưởng như vô hại – thực chất là đầu mối thần kinh của một chuỗi hành vi được lập trình để lặp lại, được thúc đẩy bởi dopamine và củng cố bằng thuật toán. Đây không còn là chuyện cá nhân sử dụng điện thoại – mà là chuyện của hệ thần kinh bị khai thác bởi mô hình kinh doanh.

2. Dopamine – Đồng tiền tệ của phần thưởng thần kinh

Dopamine là một chất dẫn truyền thần kinh thuộc nhóm catecholamine, có vai trò then chốt trong việc điều phối hành vi động lực, cảm xúc và nhận thức. Nó hoạt động trong nhiều con đường thần kinh khác nhau, nổi bật nhất là hệ dopaminergic trung não (mesolimbic và mesocortical) – liên quan trực tiếp đến quá trình phần thưởng và củng cố hành vi [6].

Quá trình sinh tổng hợp dopamine bắt đầu từ tyrosine, qua trung gian L-DOPA, dưới xúc tác của enzyme tyrosine hydroxylase – một bước chuyển hóa cũng được sử dụng trong điều trị bệnh Parkinson. Sau đó, dopamine được lưu trữ trong các túi synap và giải phóng tại các khe synap thần kinh khi có kích thích điện học. Trong não người, dopamine không phân bố đồng đều mà tập trung chủ yếu ở các vùng như Ventral Tegmental Area (VTA), Substantia Nigra, Nucleus Accumbens (NAc) và Prefrontal Cortex – là những trung tâm điều phối cảm xúc, động lực và hành vi [7].

Một điểm đáng chú ý là dopamine không trực tiếp tạo ra khoái cảm (pleasure) – chức năng đó được cho là của opioid nội sinh. Thay vào đó, dopamine thúc đẩy “muốn” (wanting) – cảm giác thèm khát phần thưởng và hành vi tìm kiếm nó. Mô hình thần kinh học hiện đại gọi đây là cơ chế “incentive salience” – tức là tăng giá trị chú ý và động lực với những tín hiệu liên quan đến phần thưởng [8].

Điều này lý giải vì sao dopamine lại có ảnh hưởng mạnh đến hành vi lặp lại: khi não học được rằng một hành vi nào đó (ví dụ: kiểm tra điện thoại) có thể mang lại phần thưởng (một lượt thích), nó sẽ tiết dopamine để ghi nhớ và thúc đẩy hành vi đó lần sau. Trong một nghiên cứu ở Đại học Cambridge, các nhà thần kinh học ghi nhận rằng chỉ cần một tín hiệu gợi nhớ đến phần thưởng (ví dụ: tiếng “ding” thông báo) cũng đủ để vùng NAc phóng thích dopamine – ngay cả khi phần thưởng chưa thực sự xuất hiện [9].

Ngoài ra, dopamine còn đóng vai trò quan trọng trong hệ thống “học tập từ phần thưởng” (reinforcement learning). Các mô hình tính toán trong thần kinh học, như “reward prediction error” (sai số dự đoán phần thưởng), cho thấy rằng dopamine tăng cao nhất khi phần thưởng đến bất ngờ hoặc vượt mong đợi – chứ không phải khi phần thưởng lặp đi lặp lại. Đây là nền tảng sinh học lý giải vì sao mạng xã hội – với phần thưởng ngẫu nhiên – lại đặc biệt dễ gây nghiện [10].

Tóm lại, dopamine chính là “đồng tiền tệ” mà não bộ sử dụng để đánh giá giá trị hành vi. Nếu serotonin là chất tạo ra sự mãn nguyện dài hạn, thì dopamine chính là ngọn lửa đốt cháy động lực trong khoảnh khắc – và cũng chính là cánh cửa để các nền tảng công nghệ bước vào và chiếm lĩnh hành vi người dùng.

3. Mạng xã hội – Cỗ máy phát dopamine nhân tạo

Nếu dopamine là “đồng tiền tệ phần thưởng” của não bộ, thì mạng xã hội chính là ngân hàng trung ương phát hành loại tiền đó một cách không kiểm soát. Các nền tảng như Facebook, Instagram, TikTok không chỉ đơn thuần là nơi giao tiếp, mà thực chất là những mô hình toán học được tối ưu để thao túng hành vi thần kinh con người bằng dopamine [11].

3.1. Phần thưởng biến thiên (Variable Reward) – công thức gây nghiện

Nguyên lý phần thưởng biến thiên (Variable Ratio Reinforcement) – vốn được nhà tâm lý học B.F. Skinner mô tả từ giữa thế kỷ XX – là nền tảng của nhiều hệ thống gây nghiện như máy đánh bạc, game, và hiện nay là mạng xã hội. Cụ thể: phần thưởng xuất hiện không đều, không đoán trước được thời điểm và tần suất, khiến não bộ tiết dopamine mạnh hơn so với phần thưởng cố định [12].

Điều này lý giải vì sao việc chờ đợi thông báo, lượt thích, hoặc một bình luận bất ngờ lại khiến người dùng cảm thấy phấn khích hơn cả nội dung tương tác thực tế. Não bộ không chỉ phản ứng với phần thưởng, mà còn với sự kỳ vọng về phần thưởng – một trạng thái sinh học mạnh mẽ được gọi là anticipatory dopamine spike [13].

3.2. TikTok, Instagram, Facebook – Những thuật toán nhắm thẳng vào nhân sinh lý

Một nghiên cứu trên tạp chí Neuroscience of Consciousness (2020) cho thấy, mỗi lượt tương tác trên mạng xã hội kích hoạt cùng một vùng não như khi dùng thức ăn ngọt hoặc ma túy nhẹ, với mức dopamine tăng trung bình 150% so với ngưỡng nền [14].

Đặc biệt, TikTok – nền tảng video ngắn – tạo ra phần thưởng nhanh và bất định theo từng lượt vuốt. Theo một báo cáo nội bộ bị rò rỉ từ ByteDance (công ty mẹ của TikTok), thuật toán được thiết kế để duy trì thời gian xem trung bình ở mức cao nhất bằng cách “dự đoán và kích thích cảm xúc kỳ vọng của người dùng” [15]. Điều này tương đương với việc liên tục “gảy dây dopamine” trong não một cách có chủ đích.

Instagram sử dụng cơ chế tương tự: ẩn bớt lượt thích và dồn tương tác theo lô, tạo hiệu ứng bất ngờ và tăng cường độ phản ứng não. Facebook thì sử dụng hệ thống thông báo đỏ chói (red badge) – một tín hiệu thị giác mang tính khẩn cấp và gây kích thích cảm xúc [16].

3.3. Não bộ mất khả năng phân biệt phần thưởng thật – ảo

Vấn đề không chỉ là việc dopamine bị kích thích quá mức, mà còn là sự thay thế của phần thưởng ảo (ảo giác xã hội) cho phần thưởng thật (giao tiếp người thật việc thật). Khi người dùng dần lệ thuộc vào phản hồi ảo từ mạng xã hội để đánh giá giá trị bản thân, não bắt đầu tái định nghĩa “phần thưởng” dưới dạng kỹ thuật số [17].

Điều này có thể dẫn đến hiện tượng được gọi là social reward substitution – một biến dạng nhận thức trong đó người dùng thấy việc nhận like hoặc comment giá trị hơn là được bạn bè thật công nhận hoặc trò chuyện trực tiếp [18].

Tài liệu tham khảo 

[1] Pew Research Center. (2022). Teens, Social Media and Technology 2022.
[2] Volkow, N. D., Koob, G. F., & McLellan, A. T. (2016). Neurobiologic advances from the brain disease model of addiction. The New England Journal of Medicine, 374(4), 363–371.  [3] Sherman, L. E., Payton, A. A., Hernandez, L. M., Greenfield, P. M., & Dapretto, M. (2016). The power of the like in adolescence: Effects of peer influence on neural and behavioral responses to social media. Psychological Science, 27(7), 1027–1035.
[4] Berridge, K. C., & Robinson, T. E. (2016). Liking, wanting, and the incentive-sensitization theory of addiction. The American Psychologist, 71(8), 670–679.
[5] Isaac, M. (2018, November 15). Facebook documents reveal deliberations on user data and revenue. The New York Times.
[6] Volkow, N. D., Wang, G. J., Tomasi, D., & Baler, R. D. (2019). The addictive brain: Why drugs and behaviors hijack our reward circuitry. Nature Neuroscience, 22(4), 499–504.
[7] Schultz, W. (2016). Dopamine reward prediction error coding. Dialogues in Clinical Neuroscience, 18(1), 23–32.
[8] Berridge, K. C., & Robinson, T. E. (2016). Liking, wanting, and the incentive-sensitization theory of addiction. The American Psychologist, 71(8), 670–679.
[9] O’Doherty, J. P., Dayan, P., Friston, K., Critchley, H., & Dolan, R. J. (2003). Temporal difference models and reward-related learning in the human brain. Neuron, 38(2), 329–337.
[10] Montague, P. R., Hyman, S. E., & Cohen, J. D. (2004). Computational roles for dopamine in behavioural control. Nature, 431(7010), 760–767.
[11] Andreassen, C. S., Torsheim, T., Brunborg, G. S., & Pallesen, S. (2012). Development of a Facebook addiction scale. Psychological Reports, 110(2), 501–517.
[12] Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. New York: Macmillan.
[13] Schultz, W. (2016). Dopamine reward prediction error coding. Dialogues in Clinical Neuroscience, 18(1), 23–32.
[14] Meshi, D., Morawetz, C., & Heekeren, H. R. (2013). Nucleus accumbens response to gains in reputation for the self relative to gains for others predicts social media use. Frontiers in Human Neuroscience, 7, 439.
[15] The Wall Street Journal. (2021). Inside TikTok’s secret “heat” button.
[16] Alter, A. (2017). Irresistible: The rise of addictive technology and the business of keeping us hooked. Penguin Press.
[17] Montag, C., & Diefenbach, S. (2018). Towards Homo Digitalis: Behavioral addiction in the digital age. Sustainability, 10(7), 2222.
[18] Kuss, D. J., & Griffiths, M. D. (2015). Social networking sites and addiction: Ten lessons learned. International Journal of Environmental Research and Public Health, 12(3), 1286–1306.