1. Con số báo cáo

Liên quan đến dịch Vũ Hán, hiện nay tồn tại một nghịch lí: con số ca bị nhiễm ngay từ những ngày đầu thì không hẳn là quá cao, nhưng nhà cầm quyền cho xây dựng bệnh viện dã chiến. Không chỉ xây dựng bệnh viện dã chiến, họ còn có những biện pháp mạnh khác như phong toả thành phố, hạn chế đi lại, thậm chỉ kiểm dịch cả thành phố. Đồng thời, nhà cầm quyền TQ còn trấn áp bất cứ bác sĩ nào nói con số ca bệnh cao hơn những gì nhà cầm quyền công bố. Những hành động đó làm cho công chúng nghi ngờ rằng qui mô dịch Vũ Hán lớn hơn là những gì được công bố.

Tính đến nay, con số ca bị nhiễm 2019-nCoV đã cao hơn số ca bị nhiễm trong trận dịch SARS của 17 năm trước. Tính đến ngày 5/2/2020, số ca bị nhiễm được báo cáo là 24,632 người; trong số đó có 494 ca tử vong và 1029 ca hồi phục [1]. Tuyệt đại đa số (99%) số ca báo cáo được ghi nhận ở bên TQ. Cần nhấn mạnh rằng con số trên là do nhà cầm quyền TQ báo cáo.

Tuy con số nhiễm 2019-nCoV (~25000) đã vượt qua trận dịch SARS (khoảng 8000 người), nhưng công chúng thì nghi ngờ rằng con số này còn … quá thấp. Công chúng nghi ngờ cũng có lí do, vì cách đây vài ngày, có tin chánh thức từ TQ cho biết nhà cầm quyền TQ đã cố tình giấu diếm tình hình dịch bệnh.

Nhưng sự nghi ngờ của công chúng có hợp lí không? Nhìn dưới góc độ khoa học (trong trường hợp này là dịch tễ học) thì nghi ngờ đó hoàn toàn có cơ sở. Trong cái note này tôi sẽ ‘đọc báo dùm bạn’ và giải thích tại sao qui mô dịch Vũ Hán có thể lớn hơn những gì chúng ta được cung cấp.

Biểu đồ 1: So sánh số ca báo cáo màu tím và số ca dự báo bằng mô hình dịch tế học (màu xanh). Nguồn: Majumder MS, Mandl KD. Early transmissibility assessment of a novel coronavirus in Wuhan, China. Working paper.

2. Lí do thiếu báo cáo

Lí do số 1 có liên quan đến mức độ nặng nhẹ của dịch Vũ Hán. Trong dịch SARS năm 2003, đa số bệnh nhân bị nhiễm là tương đối nặng và họ phải nhập viện, do đó con số báo cáo từ bệnh viện là tương đối chính xác. Nhưng lần này, dịch Vũ Hán, những người bị nhiễm đa số là tương đối nhẹ, hiểu theo nghĩa không có triệu chứng, hay có triệu chứng và họ hồi phục mà không cần nhập viện. Con số nhà cầm quyền báo cáo là số ca nặng hay tương đối nặng được nhập viện. Còn số chưa hay không nhập viện thì không thể nào tính chính xác được. Nhưng nếu tính cả số ca nhập viện và không nhập viện thì con số bị nhiễm trong thực tế có thể cao hơn nhiều so với số báo cáo. Nhiều bao nhiêu là vấn đề của … khoa học.

Câu hỏi kế tiếp là có bằng chứng nào để cho thấy nhà cầm quyền TQ có thể đã báo cáo thấp hơn thực tế. Để trả lời câu hỏi này thì chúng ta cần phải điểm qua khái niệm căn bản về dịch tễ học. Trong dịch tễ học, có 2 tham số quan trọng để tiên lượng qui mô của một trận dịch bệnh: chỉ số tái sinh hay R0 (mà tôi đã có dịp giải thích hôm trước [2]), và chỉ số phản ảnh hiệu quả của can thiệp.

Tham số thứ nhứt là R0, có ảnh hưởng lớn đến sự lan tỏa của dịch. Chỉ số R0 phản ảnh số người mà một người bị nhiễm có thể lây lan. Hiện nay, WHO ước tính R0 dao động trong khoảng 1.4 đến 2.5. Nói cách khác, tính trung bình, 10 người bị nhiễm 2019-nCoV có thể lây lan cho 14 đến 25 người khác chung quanh. Và, cứ mỗi 10 người mới bị lây nhiễm sẽ lây nhiễm cho 14 đến 25 người khác. Nhìn như thế, chúng ta sẽ thấy số ca bệnh sẽ tăng theo cấp số nhân với thời gian. Do đó, mô hình tiên đoán có tên là ‘Incidence Decay and Exponential Adjustment’ (hay IDEA).

Tham số thứ hai là d, viết tắt chữ ‘discount factor’, tức là hiệu quả của can thiệp. Trước một trận dịch, nhà chức trách phải có biện pháp giảm qui mô dịch bệnh. Biện pháp có thể là kiểm dịch toàn bộ dân số (như Vũ Hán đang làm), hạn chế đi lại xuyên quốc gia hay xuyên bang, biện pháp y tế công cộng, v.v. Hiệu quả của các biện pháp đó có thể phản ảnh qua tham số d.

(Còn một tham số khác nữa là t hay transmissibility, có nghĩa là phần trăm thành viên gia đình mà một bệnh nhân lây truyền. Nhưng tham số này không quan trọng bằng R0 và d.)

3. Bằng chứng khoa học

Với 2 tham số trên, các nhà nghiên cứu có thể tiên đoán được số ca bị nhiễm virus theo thời gian trong một trận dịch. Một nhà dịch tễ học thuộc Đại học Harvard đã dự vào 2 tham số đó và ước tính số ca nhiễm từ ngày 1/12/ đến 26/1/2020 (xem biểu đồ 1).

Kết quả so sánh với số ca báo cáo cho thấy từ ngày 4/1/2020 đến 24/1/2020, số ca báo cáo thấp hơn số ca tiên lượng bằng mô hình IDEA [3]. Dĩ nhiên, chúng ta không thể dựa vào kết quả này để nói rằng nhà cầm quyền Tàu đã không thành thật báo cáo, vì kết quả tiên lượng chỉ dựa vào 2 tham số của một mô hình thống kê thuần túy.

Advertisement

Trước nhóm Harvard, một nhóm nghiên cứu (mà tôi có quen biết) công bố một mô hình phân tích trên Lancet [3] cũng dự báo số ca nhiễm cao hơn những gì Tàu báo cáo. Dùng dữ liệu chủ yếu trong tháng 1/2020 và bằng mô hình thống kê hơi phức tạp (mô hình SEIR), nhóm nghiên cứu của Gs Gabriel Leung ước tính rằng chỉ số R0 là 2.68 (khoảng tin cậy 95% [KTC95] dao động từ 2.47 đến 2.86), tức cao hơn ước tính của WHO một chút. Nhóm nghiên cứu tiếp tục phân tích số hành khách hàng không hàng tháng của một số nước (kể cả Việt Nam), họ đi đến một số nhận xét mà tôi xin tóm lược như sau:

• Số ca nhiễm 2019-nCoV được dự báo là sẽ tăng gấp 2 lần sau mỗi 6.4 ngày;

• Tính đến ngày 25/1, số ca bị nhiễm ước lượng là 43,590, cao gấp ~22 lần so với số báo cáo là 2015 ca;

• Dịch Vũ Hán sẽ đạt mức đỉnh vào khoảng tháng 4, trước khi ‘phai nhạt’ sau đó.

Để định lượng hiện tượng ‘under-reporting’ (báo cáo thấp hơn thực tế, hay ‘báo cáo láo’), một nhóm nghiên cứu khác cũng từ Hồng Kông làm một phân tích cụ thể hơn và họ công bố trên J Clin Med [4]. Phương pháp và cách lí giải của nhóm tác giả này rất thú vị và đáng được lấy làm bài giảng về dịch tễ học! Các tác giả kết luận rằng trong thời gian đầu (1/1 đến 15/1/2020) số ca báo cáo thấp hơn dự báo là 469 ca (KTC95: 403 đến 540 ca). Từ ngày 17/1/2020 trở đi, tỉ suất ‘thiếu cáo cáo’ tăng 21 lần (KTC95: 18 đến 25) so với thời gian từ 1/1 đến 17/1.

Tóm lại:

1. Có ít nhứt là 3 phân tích dựa trên mô hình thống kê học cho thấy số ca nhiễm 2019-nCoV nhà cầm quyền TQ báo cáo có thể thấp hơn thực tế rất nhiều. Rất có thể chỉ có 4.8% đến 5.5% những người bị nhiễm được nhập viện (vì Vũ Hán không đủ bệnh viện hoặc vì những ca nhẹ) [5]. Do đó, tính đến ngày 4/2/2020 số bị nhiễm thật sự có thể là 250,000 người, nhưng cũng có thể lên đến 351,000 người. (Nhưng số báo cáo là chỉ ~25,000 người.)

2. Con số bị nhiễm chưa được ghi nhận hay chẩn đoán cũng có thể áp dụng cho Việt Nam. Tuy Việt Nam chưa phải ở trong tình trạng epidemic, nhưng cách phản ứng (như xây bệnh viện dã chiến, tuyên bố của các quan chức cao cấp) công chúng cảm thấy như Việt Nam đang bị dịch Vũ Hán tấn công. Hiện nay, theo báo chí, Việt Nam ghi nhận 10 ca nhiễm 2019-nCoV, và nếu con số này phản ảnh 5% tổng số, thì số ca thật sự nhiễm có thể là 200?

3. Theo mô hình dịch tễ học, số ca sẽ đạt mức đỉnh vào cuối tháng 4 hay đầu tháng 5 (chứ không phải ‘vài tuần’ tới như một quan chức y tế Việt Nam nói).

===

Nguồn: GS Nguyễn Tuấn