Thời tiết cực đoan: Nắng nóng và mưa bão – thách thức mới của hệ thống y tế Việt Nam

🔬 Mở đầu: Khi khí hậu không còn “trung tính” với sức khỏe cộng đồng

Trong hơn một thập kỷ làm việc trong lĩnh vực y tế cộng đồng tại Việt Nam, tôi đã chứng kiến một thực tế rõ rệt: sức khỏe con người đang bị ảnh hưởng ngày càng nghiêm trọng bởi biến đổi khí hậu. Đây không còn là vấn đề lý thuyết trong các báo cáo quốc tế, mà là vấn đề sức khỏe thực địa, diễn ra tại từng phường xã, trạm y tế và bệnh viện tuyến tỉnh trên khắp cả nước.

Khi chỉ số nhiệt độ và lượng mưa biến động bất thường, người dân từ miền Bắc đến miền Trung và đồng bằng sông Cửu Long đang hứng chịu sóng nhiệt, ngập úng, lũ quét và mưa bão kéo dài, dẫn đến một loạt hệ lụy y tế: từ say nắng, đột quỵ, đến sốt xuất huyết, tiêu chảy, và rối loạn tâm thần sau thiên tai [1], [2].

☀️ Nắng nóng gay gắt – nguy cơ cấp cứu nội khoa tại Việt Nam

Tình trạng nắng nóng kéo dài và tăng dần về cường độ những năm gần đây tại Việt Nam đã trở thành một yếu tố nguy cơ y học rõ rệt, tác động đến nhiều cơ quan trong cơ thể. Đặc biệt là hệ thần kinh, tim mạch, hô hấp, thận và tâm thần.

🔥 Các bệnh lý thường gặp do nắng nóng:

1. Sốc nhiệt (heat stroke):
   Là tình trạng tăng thân nhiệt trung tâm > 40°C kèm theo rối loạn chức năng thần kinh trung ương (lú lẫn, co giật, hôn mê). Nếu không được cấp cứu kịp thời có thể gây tử vong nhanh chóng hoặc để lại di chứng thần kinh lâu dài [1]. 
2. Mất nước – rối loạn điện giải:
   Đổ mồ hôi nhiều gây mất Na⁺, K⁺, Cl⁻, có thể dẫn đến chuột rút do nhiệt (heat cramps) hoặc choáng do nhiệt (heat exhaustion) – thường gặp ở người lao động ngoài trời. 
3. Nhồi máu cơ tim cấp:
   Nhiệt độ cao làm tăng nhịp tim, giảm thể tích tuần hoàn, gây tăng gánh tim, nhất là ở bệnh nhân tăng huyết áp, xơ vữa động mạch, có nguy cơ thiếu máu cơ tim cục bộ [1]. 
4. Đợt cấp COPD, hen phế quản:
   Nắng nóng kèm bụi mịn, ozon tầng thấp và NO₂ làm tăng kích thích phế quản, gây khó thở, khò khè và tăng tỷ lệ nhập viện ở nhóm bệnh lý hô hấp mạn tính [4]. 
5. Rối loạn tâm thần – hành vi do nhiệt:
   Nhiều nghiên cứu ghi nhận tăng tỷ lệ mất ngủ, kích thích, lo âu, rối loạn trầm cảm trong các đợt nắng nóng kéo dài, nhất là ở người lớn tuổi và người sống một mình [7].

📊 Tại Việt Nam:

• Báo cáo của Bệnh viện Bạch Mai (2023) ghi nhận trong các ngày WBGT > 32°C, số ca sốc nhiệt và đột quỵ nhập viện tăng gấp đôi so với cùng kỳ năm 2022 [1].
• Nghiên cứu tại Hà Tĩnh (2022) ghi nhận tỷ lệ chuột rút do nhiệt ở công nhân làm việc ngoài trời lên đến 37,4% trong các đợt nắng tháng 6 [2].

💨 Ô nhiễm không khí tại đô thị: “kẻ đồng phạm” trong mùa nắng nóng

Tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM và Bình Dương, mùa hè cũng là lúc nồng độ PM2.5, khí ozone và NO₂ tăng vọt, làm trầm trọng hơn tình trạng hen suyễn, COPD và viêm phế quản mãn tính. Theo Báo cáo Môi trường Quốc gia (2023), nhiều thời điểm chỉ số AQI vượt ngưỡng “rất có hại cho sức khỏe”, đặc biệt tại khu công nghiệp, nút giao thông lớn và các khu dân cư đông đúc [4].

Tình trạng đồng mắc giữa ô nhiễm không khí và nhiệt độ cao đang làm tăng nguy cơ nhập viện và tử vong ở bệnh nhân hô hấp mãn tính [5].

🌧️ Lũ lụt, ngập úng: Cảnh báo bùng phát bệnh truyền nhiễm và bệnh tâm thần sau thiên tai

Khi mưa lớn kéo dài hoặc bão kèm triều cường xảy ra, nhiều địa phương tại Việt Nam (đặc biệt là miền Trung và Tây Nam Bộ) rơi vào tình trạng ngập úng diện rộng. Đây là môi trường lý tưởng cho mầm bệnh truyền nhiễm sinh sôi, phát tán, đe dọa sức khỏe cộng đồng.

🦠 Các bệnh lý thường gặp sau lũ lụt – phân loại theo đường lây:

1. Bệnh lây qua đường tiêu hóa – nước uống:
   • Tiêu chảy cấp do E. coli, rotavirus, norovirus.
   • Tả, lỵ trực khuẩn (Shigella), thương hàn (Salmonella).
     → Thường gặp ở trẻ em do uống nước nhiễm khuẩn, vệ sinh cá nhân kém, thức ăn để lâu không bảo quản lạnh. 
2. Bệnh lây qua đường tiếp xúc nước nhiễm:
   • Leptospirosis (do tiếp xúc với nước nhiễm nước tiểu chuột).
   • Nấm da, viêm da tiếp xúc kích ứng.
     → Gặp ở người đi lại chân trần trong nước lũ, dọn dẹp nhà cửa sau bão. 
3. Bệnh do vector (muỗi) sinh sôi sau mưa:
   • Sốt xuất huyết Dengue.
   • Sốt rét (ở một số tỉnh miền núi phía Bắc và Tây Nguyên).
     → Nguồn bệnh lan rộng do nước tù đọng không dọn, muỗi Aedes phát triển mạnh sau mưa. 
4. Bệnh do thực phẩm hỏng:
   • Ngộ độc thực phẩm
   • Viêm gan A do ăn thức ăn nhiễm virus/hải sản sống
     → Rất phổ biến tại các vùng ngập kéo dài, nơi thiếu tủ lạnh, không đảm bảo quy trình bảo quản thực phẩm [6].

🧠 Tổn thương tâm lý sau thiên tai:

Không kém phần quan trọng là các rối loạn tinh thần sau bão lũ:

• PTSD (rối loạn stress sau sang chấn)
• Trầm cảm và rối loạn lo âu
• Hành vi hung tính hoặc thu mình ở trẻ em sau lũ
  → Ghi nhận tại nhiều địa phương như Quảng Trị, Quảng Bình sau lũ lụt 2020 [7]

📊 Báo cáo tại CDC Quảng Bình (2020):

• Tăng 41% số ca tiêu chảy cấp
• Phát hiện 19 ổ dịch leptospira tại các xã bị ngập nặng
• Ghi nhận hơn 180 trường hợp cần tư vấn tâm lý cá nhân tại trường học và trạm y tế địa phương [6]

👥 Đối tượng dễ tổn thương tại Việt Nam: Nhóm cần ưu tiên can thiệp

Từ thực tiễn triển khai các chương trình sức khỏe môi trường và y tế khí hậu tại địa phương, chúng tôi nhận thấy rõ những nhóm sau chịu tổn thương nặng nề nhất trước thời tiết cực đoan:

• Người ≥60 tuổi: Khó nhận biết dấu hiệu mất nước, điều nhiệt kém, thường mắc đa bệnh lý nền.
  Trẻ em <5 tuổi: Dễ mất nước, suy dinh dưỡng sau tiêu chảy hoặc viêm phổi [1].
• Phụ nữ mang thai: Có nguy cơ cao bị phù, mệt mỏi, sẩy thai hoặc sinh non nếu tiếp xúc nhiệt kéo dài.
• Người nghèo đô thị, lao động không chính thức: Thiếu nơi ở kiên cố, không có điều hòa, vệ sinh kém [3].
• Dân cư vùng ngập lụt, bãi rác, ven sông: Khó tiếp cận y tế, thường bị bỏ sót trong chương trình cứu trợ [1].

🩺 Chiến lược y tế cộng đồng ứng phó khí hậu tại Việt Nam

1. Dự phòng trước thiên tai

• Dự báo dịch tễ mùa theo dữ liệu khí hậu [2]
• Bộ “kit y tế khí hậu”: Oresol, khẩu trang PM2.5, thuốc hạ sốt, sát khuẩn [3]

2. Ứng phó tại cộng đồng

• Kích hoạt đội phản ứng nhanh y tế xã
• Truyền thông qua loa xã, mạng xã hội, tờ rơi
• Điểm khám lưu động tại vùng ngập sâu [1], [6]

3. Phục hồi sau thiên tai

• Khám sàng lọc hậu thiên tai
• Tư vấn tâm lý nhóm cho phụ nữ, học sinh [7]
• Tích hợp y tế khí hậu vào Kế hoạch phát triển KT–XH [5]

🔚 Kết luận: Y tế Việt Nam trước bài toán thích nghi khí hậu

Thời tiết giờ đây đã trở thành “chẩn đoán nền” trong mọi mô hình bệnh tật. Y học không còn là cuộc chiến chỉ với vi khuẩn hay virus, mà phải tính đến yếu tố khí hậu, môi trường sống và khả năng thích ứng cộng đồng.

Muốn bảo vệ sức khỏe dân số, chúng ta cần:

• Nhìn biến đổi khí hậu như một nguy cơ y tế cộng đồng cấp quốc gia
• Hành động chủ động từ dự phòng – ứng phó – phục hồi, với sự đồng hành của mọi ngành và mọi người
  

📚 Tài liệu tham khảo:

[1] Bộ Y tế. (2023). Báo cáo tổng kết công tác phòng chống tác động khí hậu đến sức khỏe năm 2023.
[2] Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia. (2023). Bản tin cảnh báo nhiệt độ và chỉ số WBGT.
[3] The Lancet Countdown. (2023). The 2023 report of the Lancet Countdown on health and climate change. The Lancet, 402(10399), 2343–2381.
[4] Bộ Tài nguyên và Môi trường. (2023). Báo cáo Môi trường Quốc gia.
[5] Intergovernmental Panel on Climate Change. (2022). Climate Change 2022: Impacts, adaptation and vulnerability.
[6] UNICEF Việt Nam. (2020). Ảnh hưởng của lũ lụt miền Trung đến trẻ em và hệ thống y tế.
[7] Viện Sức khỏe Tâm thần. (2022). Rối loạn tâm thần sau thiên tai: Thực trạng và giải pháp.