[Xét nghiệm 9] Amylase

I. Nhắc lại sinh lý 

Amylase là một nhóm của enzyme hydrolase được sản xuất chủ yếu ở tụy và các tuyến nước bọt và với một lượng không đáng kể ở gan, niêm mạc ruột non, buồng trứng và vòi trứng. Amylase tham gia vào quá trình tiêu hóa các carbohydrate phức tạp (Vd: tinh bột) thành các đoạn carbohydrate ngắn hơn.

Hoạt độ amylase toàn phần có thể đo được trong huyết thanh, nước tiểu hay trong các dịch sinh học của cơ thể  (vd: dịch cổ chướng, dịch màng phổi.…). Hoạt độ toàn phần này là tổng hoạt độ của 2 isoenzym chính: isoenzyme P có nguồn gốc từ tụy và isoenzyme S có nguồn gốc từ tuyến nước bọt. Isoenzyme typ S chiếm ưu thế hơn một chút. Thông thường, có thể đo được hoạt độ amylase trong huyết thanh và trong nước tiểu.

Có rất nhiều nguyên nhân gây tăng hoạt độ amylase máu và/hoặc amylase nước tiểu. Ngoài viêm tuyến nước bọt, tình trạng gia tăng rõ rệt hoạt độ amylase gợi ý trước tiên tới chẩn đoán viêm tụy cấp hay đợt tiến triển cấp của viêm tụy mạn. Nếu không thấy có tình trạng viêm tụy, cần yêu cầu đo hoạt độ isoenzyme P và S

 

II. Mục đích và chỉ định xét nghiệm 

1. Để chẩn đoán và theo dõi viêm tụy cấp, đợt cấp của viêm tụyị mạn và các bệnh lý tụy khác.
2. Trắc nghiệm được chỉ định trong quy trình thăm dò chuẩn đoán đối với tất cả các sự cố viêm trong ổ bụng. 

 

III. Cách lấy bệnh phẩm

• Máu: XN được thực hiện trên huyết thanh. Yêu cầu BN nhịn ăn trước khi lấy máu XN
• Nước tiểu: Thu bệnh phẩm nước tiểu 24h. Nước tiểu được bảo quản trong tủ mát hay trong đá lạnh.

 

IV. Giá trị bình thường 

• Amylase máu:
  + Người lớn: 53-123 U/L hay 0,88-2.05 nkat/L

         + Người có tuổi: Tăng nhẹ so với giá trị bình thường.

• Amylase niệu: 0-375 U/L hay 0-6,25 Ukat/L

 

V. Tăng hoạt độ amylase máu

Các nguyên nhân chính thường gặp là:

•  Viêm tụy cấp: do rượu, tự miễn
•  Đợt tiến triển cấp của viêm tụy mạn
• Viêm tụy cấp do thuốc (drug-induced acute pancreastitis) (vd: acid aminosalisylic, azathioprin, corticosteroid, dexamethason, acid ethacrynic, rượu, furosemid, thiazid, mercaptopurin, phenformin, triamcinolon)
• Tắc nghẽn ống tụy do sỏi hoặc ung thư biểu mô 
• Bệnh lý đường mật:

• Sỏi ống mật chủ
• Viêm túi mật cấp

• Biến chứng của viêm tụy ( nang giả tuy, cổ chướng, apxe)
• Chấn thương tuỵ (vd:  chấn thương bụng, sau khi tiến hành chụp tụy đường mật ngược dòng qua nội soi).
• Tính thấm của đường tiêu hóa bị biến đổi:

• Bệnh ruột do thiếu máu cục bộ hoặc thùng ruột non 
• Thủng ổ loét dạ dày tá tràng hay thủng ổ loét vào hậu cung mạc nối 
• Thùng thực quản 

• Ngộ độc rượu cấp
• Bệnh lý tuyến nước bọt: Viêm nung mủ tuyến nước bọt, quai bị, tắc nghẽn ống dẫn nước bọt do sỏi, sau tia xạ 
• Các khối u ác tính nhất là ung thư tụy, phổi, buồng trứng, thực quản, vú và đại tràng (thường hoạt độ amylase tăng rất cao > 25 lần giới hạn bình thường cao và mức tăng này hiếm khi được gặp trong viêm tụy cấp).
• Suy thận giai đoạn cuối (hoạt độ amylase máu tăng ngay cả khi không có viêm tụy).
• Các nguyên nhân khác:

• • Bệnh gan mạn (ví dụ: xơ gan với nồng độ amylase bình thường tăng <= 2 lần giá trị bình thường)
  • Nhiễm toan Ceton do đái tháo đường 
  • Tăng lipid máu
  • Cường chức năng tuyến giáp
  • Có thai (bao gồm cả chứa ngoài tử cung vỡ)
  • U nang buồng trứng
  • Bỏng
  • Phẫu thuật lồng ngực gần đây, phình tắc động mạch chủ
  • Đái myoglobin (myoglobinuria)
  • Vỡ lách
  • Một số trường hợp chảy máu nội sọ (cơ chế không được biết)

 

VI. Giảm hoạt độ amylase máu 

Nguyên nhân thường gặp là:

• Tình trạng phá hủy bị nặng và lan rộng (Ví dụ: viêm tụy cấp bùng phát, viêm tụy mạn giai đoạn cuối, xơ hóa nang giai đoạn cuối)
• Tổn thương gan nặng (Ví dụ: Viêm Gan, nhiễm độc, nhiễm độc thai nghén, nhiễm độc giáp nặng, bỏng nặng)

 

VII. Các yếu tố góp phần làm thay đổi kết quả xét nghiệm 

• Mẫu bệnh phẩm bị vỡ hồng cầu có thể làm thay đổi kết quả xn.
• Bệnh phẩm bị nhiễm bẩn nước bọt có thể gây tăng giả tạo kết quả xn.
• Tăng triglycerid nặng (>5 lần giá trị bình thường cao) có thể gây tình trạng ức chế hoạt độ enzyme. Suy thận cũng có thể gây tăng vừa hoạt độ amylase huyết thanh.
• Các thuốc có thể làm tăng hoạt độ amylase huyết thanh là Acetaminophen, kháng sinh, aspirin, corticosteroid, estrogen, furosemid, thuốc kháng viêm không phải steroid, prednison, salicylat và các lợi tiểu nhóm thiazid.
• Các thuốc có thể làm tăng hoạt độ amylase niêu là: rượu, aspirin,bethanechol, codein, indomethacin, meperidin, morphin, pentazocin, thuốc lợi tiểu nhóm thiazid.
• Các thuốc có thể làm giảm nồng độ amylase huyết thanh là: Citrat, oxalat do gắn với ion canxi.
• Các thuốc có thể làm giảm hoạt độ amylase niệu là: Fluorid, glucose.

 

VIII. Lợi ích của xét nghiệm đo hoạt độ amylase máu và nước tiểu 

1. Xét nghiệm không thể thiếu đối với tất cả trường hợp đau bụng bị nghi vấn do nguồn gốc tụy và các trường hợp vàng da không rõ nguồn gốc.
2. Đo hoạt độ amylase huyết thanh thường được thực hiện để chẩn đoán phân biệt tình trạng đau bụng do viêm tụy cấp với đau bụng cần điều trị ngoại khoa do các nguyên nhân khác. Hoạt độ amylase huyết thanh bắt đầu tăng lên từ 3 đến 6 giờ sau khi xảy ra tình trạng viêm tụy cấp và đạt giá trị đỉnh vào khoảng giờ thứ 24. Hoạt độ này trở lại giá trị bình thường sau đó 2 – 3 ngày. Hoạt độ amylase niệu phản ánh các thay đổi của hoạt độ amylase huyết thanh sau một khoảng thời gian kể từ 6-10 h.  Hoạt độ amylase niệu tăng cao trong vòng 7-10 ngày, vì vậy xn hoạt độ amylase niệu là 1 xn hữu ích để chứng minh có tình trạng viêm tụy cấp sau khi hoạt độ amylase huyết thanh đã trở về bình thường,

         Một gợi ý là tăng hoạt độ amylase huyết thanh lên mức > 1000 đơn vị Somogyi thường do các tổn thương có thể sửa chữa được bằng phẫu thuật (thường gặp nhất là sỏi trong đường mật), với mô tụy chỉ bị phù hoặc không bị tổn thương Tuy nhiên mức tăng 200 – 500 đơn vị Somogyi thường được kết hợp với tổn thương tụy và không sửa chữa được bằng phẫu thuật (ví dụ chảy máu tụy, hoại tử tụy)

      3. Cũng có thể định lượng hoạt độ amylase trong dịch cổ chướng hay dịch màng phổi. Tăng hoạt độ amylase trong các                  dịch này (> 1000 U/L) gợi ý tràn dịch có nguồn gốc từ tụy.

 

IX. Các hướng dẫn thực hành lâm sàng dựa trên y học bằng chứng 

Chẩn đoán viêm tụy cấp được nghi vấn ở các BN có biểu hiện đau bụng vùng thượng vị với khởi đầu cấp tính, tăng nhanh trong mức độ nặng và diễn biến không thuyên giảm. Hoạt độ amylase và/hoặc lipase huyết thanh >= 3 lần giá trị bình thường được coi là có giá trị chẩn đoán.

 

X. Các cảnh báo lâm sàng 

• Điển hình ra, phải đánh giá cả hoạt độ amylase và lipase huyết thanh đối với các trường hợp nghi ngờ viêm tụy cấp.
• Một số BN bị viêm tụy cấp song không thấy có tăng bất thường enzyme tụy.
• Hoạt độ amylase máu thường trong giới hạn bình thường ở bệnh nhân viêm tụy cấp do rượu.
• Hoạt độ amylase huyết thanh với hoạt độ amylase niệu thấp có thể được gặp ở BN suy thận. Hoạt độ amylase huyết thanh <= 4 lần giá trị bình thường ở các BN có bệnh thận nên khi độ thanh thải creatinin 50 ml/phút do sự hiện diện của các isoamylase nguồn gốc tụy hoặc nước bọt, song hoạt động này hiếm khi tăng >4 lần giá trị bình thường khi không có tình trạng viêm tụy cấp. 
• Một số BN thường có tình trạng tăng amylase máu được biết dưới tên “macro-amylase”.  Tình trạng này được xác định khi BN có tăng hoạt độ amylase máu nhưng amylase niệu bình thường và không có tình cảm suy thận. Tăng cao bất thường hoạt độ amylase máu ở các BN này là do amylase được gắn bất thường với một globulin huyết tương và không được chẩn đoán có viêm tụy cấp. Tính hệ số amylase /độ thanh thải creatinin niệu (amylase/creatinine clearance ratio [ALCR] in urine)  giúp làm sáng tỏ tình trạng này.

Nguồn: “Các xét nghiệm thường quy áp dụng trong thực hành lâm sàng” – do PGS.TS Nguyễn Đạt Anh và Dược sĩ chuyên khoa II Nguyễn Thị Hương biên soạn

Xem tất cả xét nghiệm tại: http://ykhoa.org/category/khoa-hoc/khoa-hoc-can-lam-sang/xet-nghiem/